Artykuł powstał w ramach projektu  pt.: „Wydawnictwa dla Amazonek”,  który realizowany jest dzięki dofinansowaniu ze środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych

„Zespół przewlekłego zmęczenia – czym jest i jak sobie z nim radzić? Część 2.”

Autorka: dr n. med. Katarzyna Cieślak

25 marca 2023 r.

„Zmęczony człowiek Na pracę narzeka: A przecież to praca Stworzyła człowieka!“ —  Roman Gorzelski 1934–2010

W pierwszej części artykułu dotyczącego zespołu przewlekłego zmęczenia wskazano, że wśród metod terapeutycznych stosowanych w leczeniu CFS, obok odpoczynku i farmakoterapii, zastosowanie mają szczególnie: tak zwana terapia behawioralno-poznawcza (cognitive behavior therapy – CBT) oraz terapia oparta na stopniowaniu intensywności ćwiczeń fizycznych (graded exercise therapy). Badania potwierdzają skuteczność obu terapii. Wątpliwościami nasycone są informacje związane z korzyściami wynikającymi ze stosowania farmakoterapii w CFS u pacjentów, u których jako współistniejące nie występują: depresja czy zaburzenia lękowe. W pierwszej kolejności zalecanym lekarzom rodzinnym postępowaniem z CFS jest zogniskowanie działania na zaopiekowaniu się objawami występującymi wraz z tym zespołem takimi jak ból, zaburzenia snu czy obniżony nastrój lub lęk, jak też na leczeniu chorób współistniejących. Należy również edukować pacjentów w zakresie dbania o odpowiedni czas i rodzaj odpoczynku, stosowania technik relaksacyjnych (szczególnie ćwiczeń oddechowych). Te formy samopomocy pacjentów wobec samych siebie są dobrym, skutecznym sposobem na odzyskanie poczucia kontroli i sprawstwa podczas żmudnego dochodzenia do diagnozy poprzez badania różnicujące CFS z innymi chorobami (o czym w poprzednim artykule, jak również wspomaganiem leczenia).

Terapia poznawczo – behawioralna.

Specjaliści, wyszkoleni w zakresie terapii poznawczo – behawioralnej zaznaczają, że to jak się zachowujemy i w jaki sposób emocjonalnie reagujemy jest wynikiem meandrów naszego myślenia. Terapia może pomóc na przykład w uświadomieniu sobie, że odczuwany lęk przed wykonywaniem określonej czynności jest powodem podejmowania zachowań, których efektem jest pogłębienie się uczucia zmęczenia, ograniczenia sprawstwa oraz odczuwanie niepełnej sprawności. W dużej kontrolowanej próbie klinicznej z doborem losowym dotyczącej osób dorosłych z CFS potwierdzono, że CBT ma pozytywny wpływ na poziom zmęczenia, pracę i dostosowanie społecznie, łagodzi depresję, lęk oraz złe samopoczucie występujące po wysiłku fizycznym. Po zakończeniu terapii większość pacjentów uczestniczących w tym badaniu przyznała, że czuje się „znacznie lepiej” lub „dużo lepiej”. Też w wypadku nastolatków z CFS okazało się, że terapia CBT, prowadzona w oparciu o programy internetowe, przyczynia się do obniżenia poczucia zmęczenia, lepszego fizycznego funkcjonowania ogólnego czy zmniejszenia liczby nieobecności w szkole. Niestety badania dowodzą, że wyższą skuteczność osiąga się indywidualizując terapię, poprzez bazowanie na osobistym doświadczeniu pacjenta. Koszty takiej interwencji są przez to wyższe, są też bardziej czasochłonne, ponieważ wymagają bezpośredniego kontaktu ze specjalistą, ekspertem w tym zakresie.

Ćwiczenia fizyczne.

Terapia oparta na stopniowanej intensywności ćwiczeń fizycznych opiera się na zwiększaniu aktywności fizycznej pacjenta, prowadzonego etapami. W próbie klinicznej z doborem losowym wykazano, że terapia oparta na stopniowaniu intensywności ćwiczeń fizycznych była równie skuteczna jak CBT w zakresie poprawy zmęczenia oraz innych wspomnianych wcześniej aspektów upośledzenia funkcjonowania, z wyjątkiem depresji. W próbie tej zachęcano uczestników, aby stopniowo, przez 52 tygodnie, wydłużali czas trwania aktywności fizycznej, aż do osiągnięcia docelowego poziomu wynoszącego 30 minut lekkiego wysiłku fizycznego przez pięć dni w tygodniu, uważając jednocześnie, aby nie przekroczyć docelowej wartości częstości akcji serca i uniknąć przećwiczenia. Zdecydowana większość pacjentów jako formę aktywności preferowała spacer. Kiedy cel został osiągnięty, pacjenci kontynuowali współpracę z fizjoterapeutami poprzez konsultacje odbywane raz w miesiącu. Miały one na celu zwiększyć intensywność wykonywanych przez nich ćwiczeń aerobowych. Okazuje się, że ćwiczenia te mają wpływ na minimalizowanie objawów dzięki zmniejszeniu liczby zachowań na nich zogniskowanych, a nie dzięki zwiększeniu wydolności organizmu człowieka doświadczającego CFS. Niestety barierą w powszechnym stosowaniu tej metody jest niepokój pacjentów o jej wpływ na wzmocnienie odczuwania objawów. Uznają bowiem zalecenia za paradoksalne wobec przeżywanego zmęczenia.

Oto kilka wskazówek jak można sobie pomóc trwać w aktywności fizycznej:

1. Trzeba wyznaczać sobie nie największe cele.
2. Należy wzmacniać siły stopniowo.
3. Należy podejmować te aktywności, które są lubiane, satysfakcjonujące, komfortowe.
4. Trzeba pamiętać o nawodnieniu organizmu podczas ćwiczeń.
5. Warto wyrobić nawyk – dochodząc do niego powoli oczywiście – codziennej umiarkowanej trzydziestominutowej aktywności.
6. Warto znaleźć towarzystwo do ćwiczeń.
7. Należy zapytać specjalistów jaka aktywność jest możliwa i najbardziej odpowiednia.
8. „Każdy jest zmęczony, tylko trzeba jak najmniej o tym mówić, żeby ta informacja tutaj z głowy, nie dotarła do mięśni.“ —  Jakub Jarosz siatkarz polski 1987

Leczenie farmakologiczne.

Poszukiwanie odpowiedniego leczenia farmakologicznego (leki przeciwwirusowe, hydrokortyzon lub fludrokortyzon, jak też metylfenidat, melatoninę, citalopram – stosowany w przypadku pacjentów bez depresji – oraz galantam) dało rozczarowujące efekty. Brak potwierdzonych wyników, a przeprowadzone badania były ocenione jako bądź nieprawidłowo zaprojektowane bądź o zbyt małych próbach. Tylko w wypadku leczenia toksoidem gronkowcowym badacze potwierdzili umiarkowaną poprawę kliniczną w przebiegu CFS po leczeniu. Uzasadniali ją jako efekt, stymulowania układu odpornościowego osłabionego w wypadku osób z CFS. Jednak aby utrzymać stały efekt tego leczenia należało nieustannie je kontynuować, lek ten nie jest rekomendowany w leczeniu CFS, nie jest też szeroko dostępny. Można się spodziewać, że bardziej trafne wyniki osiągnięte zostaną, kiedy lepiej zostanie poznana etiologia zespołu przewlekłego zmęczenia i rozszerzone zostaną badania.

Inne niefarmakologiczne formy leczenia.

Jedną z metod opartą w znacznej mierze na edukacji jest rehabilitacja pragmatyczna. Polega ona na stworzeniu we współpracy z pacjentem indywidualnego planu stopniowego zwiększania aktywności, który to powstaje w wyniku nabycia przez pacjenta wiedzy na temat CFS jako schorzenia. Edukację oraz negocjacje dotyczące prowadzonych przez pacjenta działań prowadzi przygotowana do tego pielęgniarka.  Niestety dotychczasowe doniesienia mówią, że ten rodzaj działania przynosi poprawę w zakresie zmęczenia w przypadku osób z CFS utrzymującą się nie dłużej niż siedemnaście i pół miesiąca. 

Ciekawym też jest zaobserwowane zjawisko, iż przeciwnie niż w wypadku innych schorzeń, pomoc udzielana w grupach wsparcia wpływa na pogorszenie samopoczucia cierpiących z powodu przewlekłego zmęczenia.

Metody leczenia homeopatycznego oraz preparatami wielowitaminowymi również nie przyniosły pożądanych oczekiwanych skutków w postaci zmniejszenia lub likwidacji objawów opisywanego zespołu.

Zasada trzech P jako przeciwdziałanie wzlotom i upadkom energetycznym.

Czym są wzloty i upadki energetyczne? Kiedy jednego dnia pacjent doświadczający przewlekłego zmęczenia czuje, że ma odrobinę więcej sił do działania pragnie to wykorzystać i przenieść wszystkie małe góry, które zgromadziły się podczas dni mniejszej aktywności i nasilonego zmęczenia. Prowadzi to oczywiście do wyczerpania odczuwanego nawet kilka dni po wysiłku, nawet jeśli ów wysiłek nie jest wcale ekstremalnym i dotychczas, w czasie przed pojawieniem się dolegliwości był niezauważalny. Aby unikać takiego rozwoju sytuacji, w efekcie utrzymywać równowagę energetyczną. Można tego dokonać, stosując metodę trzech P. Jest to skrót od: priorytety, planowanie, powoli. Pierwsze P dotyczy ustalania priorytetów, drugie układania planu, trzecie tempa wykonywania zaplanowanych działań. Ustalanie priorytetów dla osób, przed diagnozą życiowo maksymalnie zaangażowanych w pracę domową, zawodową, pomaganie innym, nie będzie łatwym zadaniem. Jednak jest potrzebne, aby rozłożyć siły i nie doprowadzać do energetycznego wyczerpania. Jak to zatem zrobić? Należy odpowiedzieć sobie szczerze na pytania: które zadanie musi być wykonane, a co może zostać rozłożone w czasie lub przesunięte na późniejsze terminy?, realizacja których zadań jest najbardziej energochłonna i czy teraz naprawdę muszę się jej podejmować?, czy ktoś lub coś może być wsparciem lub wykonawcą tych działań?, które z zadań są kluczowe, a które mogą być zrealizowane w innym terminie lub z których można zrezygnować zupełnie? Warto pamiętać, że w uporaniu się ze zmęczeniem przeszkadzać mogą myśli, które często wywołują w człowieku rodzaj psychologicznego nacisku, powodują dysonans pomiędzy powinnością a dbaniem o siebie. Zazwyczaj łączą się one ze słowami: muszę, powinienem, które próbują ukierunkować działanie oraz wywołują silne napięcie, które może być czynnikiem dodatkowo obciążającym.  Kolejnym etapem jest stworzenie grafiku realizacji priorytetów, aby cel mógł zostać osiągnięty. I ponownie należy przyjrzeć się kilku punktom i odpowiedzieć na parę pytań: co, w jakiej kolejności i kiedy powinno być zrobione?, jak stopniowo podejmować się realizacji wyznaczonych celów, aby zachować równowagę w wydatkowaniu energii?, kto może być wsparciem w odhaczaniu kolejnych zadań?; i najważniejsze: w jaki sposób można nagradzać się za osiągnięcia i jaką wybrać dla siebie formę wypoczynku i ile czasu jej poświęcić, aby był ów wypoczynek, uwzględniany każdorazowo w harmonogramie zadań, skuteczny? Ostatnie P, jest wielokrotnie uznawane za najtrudniejsze do spełnienia: wykonywanie planu powoli, aby przeciwdziałać pracy zbyt ciężkiej, skumulowanej w jednym czasie i prowadzącej do osłabienia czy wycieńczenia. Żeby było to możliwe trzeba określić schematyczny harmonogram i limit czasowy zadania oraz odpoczynku, za każdym razem trzeba umieć ocenić stopień trudności zadania wraz z wkładanym w nie wysiłkiem, powiedzieć sobie stop, nawet jeśli czuje się jeszcze siłę do dalszego działania, należy planować ewentualne wydłużanie czasu etapów pracy, jeśli przez dłuższy okres (na przykład około tygodnia) posiada się poczucie mniejszego wysiłku i komfortu podczas wykonywania założonej czynności i to co kluczowe: po prostu się nie spieszyć. Postępowanie zgodnie z zasadą trzech P nie jest łatwe, wymaga wysiłku i zaangażowania. Ale warto próbować wytrwać, a w konsekwencji odzyskać siłę i energię. Przecież nie będzie trzeba w nieskończoność powstrzymywać  się przed robieniem różnych rzeczy ani przekazywać swoich obowiązków innym. Póki zmagasz się z przewlekłym zmęczeniem, obciążanie się zbyt wieloma zadaniami sprawi jedynie, że wpadniesz w pułapkę cyklu wzlotów i upadków.

W sytuacji kiedy masz poczucie niezrozumienia przez innych warto pamiętać, że należy zawsze próbować podjąć rozmowę, podczas której trzeba mówić jasno i wprost, z pewnością siebie, zachować cierpliwość, dziękować za poświęcony czas, negocjować opcje, być przygotowanym na przerwanie rozmowy czy kontynuowanie jej mimo niesprzyjających warunków.  

„To samo zmęczenie – niezależne od pory dnia, roku i wykonywanych czynności, zmęczenie zacierające w kleconych zdaniach nawet cienie aluzji do innego porządku, niż konglomeraty pomyłek, interpretacji, przeinaczeń. Zmęczenie nagabujące do wyjścia ze skorupy, bo droga do wewnątrz nigdzie nie prowadzi, zaczepiające ludzi i słuchające ich, uśmiechające się i kiwające ze zrozumieniem głową.“ —  Konrad Kęder 1965

Porady dla osób, których bliscy cierpią z powodu przewlekłego zmęczenia, o których warto pamiętać:

1. Stan zmęczenia nie jest wynikiem lenistwa!
2. Zmęczenie po leczeniu onkologicznym to potwierdzony badaniami niepożądany jego skutek.
3. Nie należy wyręczać bliskiej osoby, a pytać o potrzeby i oczekiwania i adekwatnie wspierać.
4. Nie należy planować wielu wspólnych zajęć bez wnikliwej konsultacji z bliską osobą.
5. Trzeba podejmować próby zrozumienia objawów.
6. Nie należy mówić: Musisz odpocząć, odpocznij!
7. Trzeba pomóc zaplanować harmonogram zajęć i odpoczynku, wspólnie realizować niektóre jego założenia, na przykład aktywność fizyczną.

Literatura:

Bazelmans E, Prins JB, Lulofs R, van der Meer JW, Bleijenberg G; Netherlands Fatigue Research Group Nijmegen. Cognitive behaviour group therapy for chronic fatigue syndrome: a non-randomised waiting list controlled study. Psychother Psychosom. 2005;74(4):218–224.

Bentall RP, Powell P, Nye FJ, Edwards RH. Predictors of response to treatment for chronic fatigue syndrome. Br J Psychiatry. 2002;181:248–252.

Bierl C, Nisenbaum R, Hoaglin DC, et al. Regional distribution of fatiguing illnesses in the United States: a pilot study. Popul Health Metr. 2004;2(1):1.

Blacker CV, Greenwood DT, Wesnes KA, et al. Effect of galantamine hydrobromide in chronic fatigue syndrome: a randomized controlled trial. JAMA. 2004;292(10):1195–1204.

Blockmans D, Persoons P, Van Houdenhove B, Lejeune M, Bobbaers H. Combination therapy with hydrocortisone and fludrocortisone does not improve symptoms in chronic fatigue syndrome: a randomized, placebo-controlled, double- blind, crossover study. Am J Med. 2003;114(9):736–741.

Blockmans D, Persoons P, Van Houdenhove B, Bobbaers H. Does methylphenidate reduce the symptoms of chronic fatigue syndrome? Am J Med. 2006;119(2):167.e23–167.e30.

Brouwers FM, Van Der Werf S, Bleijenberg G, Van Der Zee L, Van Der Meer JW. The effect of a polynutrient supplement on fatigue and physical activity of patients with chronic fatigue syndrome: a double-blind randomized controlled trial. QJM. 2002;95(10):677–683. Chalder T, Godfrey E, Ridsdale L, King M, Wessely S. Predictors of outcome in a fatigued population in primary care following a randomized controlled trial. Psychol Med. 2003;33(2):283–287.

Cevik R, Gur A, Acar S, Nas K, Sarac AJ. Hypothalamic-pituitary-gonadal axis hormones and cortisol in both menstrual phases of women with chronic fatigue syndrome and effect of depressive mood on these hormones. BMC Musculoskelet Disord. 2004;5:47.

Cleare AJ, Miell J, Heap E, et al. Hypothalamo-pituitary-adrenal axis dysfunction in chronic fatigue syndrome, and the effects of low-dose hydrocortisone therapy. J Clin Endocrinol Metab. 2001;86(8):3545–3554.

Darbishire L, Ridsdale L, Seed PT. Distinguishing patients with chronic fatigue from those with chronic fatigue syndrome: a diagnostic study in UK primary care. Br J Gen Pract. 2003;53(491):441–445.

Deale A, Husain K, Chalder T, Wessely S. Long-term outcome of cognitive behavior therapy versus relaxation therapy for chronic fatigue syndrome: a 5-year follow-up study. Am J Psychiatry. 2001;158(12):2038–2042.

Fukuda K, Straus SE, Hickie I, Sharpe MC, Dobbins JG, Komaroff A; International Chronic Fatigue Syndrome Study Group. The chronic fatigue syndrome: a comprehensive approach to its definition and study. Ann Intern Med. 1994;121(12):953–959.

Goodhart, F., Attkinson, L.: Drugie życie po raku. Tłum.: E. Kleszcz, Wydawnictwo Nasza Księgarnia, Warszawa 2012.

Hartz AJ, Bentler SE, Brake KA, Kelly MW. The effectiveness of citalopram for idiopathic chronic fatigue. J Clin Psychiatry. 2003;64(8):927–935.

Heim C, Nater UM, Maloney E, Boneva R, Jones JF, Reeves WC. Childhood trauma and risk for chronic fatigue syndrome: association with neuroendocrine dysfunction. Arch Gen Psychiatry. 2009;66(1):72–80.

van Heukelom RO, Prins JB, Smits MG, Bleijenberg G. Influence of melatonin on fatigue severity in patients with chronic fatigue syndrome and late melatonin secretion. Eur J Neurol. 2006;13(1):55–60.

Knoop H, van der Meer JW, Bleijenberg G. Guided self-instructions for people with chronic fatigue syndrome: randomised controlled trial. Br J Psychiatry. 2008;193(4):340–341.

Kogelnik AM, Loomis K, Hoegh-Petersen M, Rosso F, Hischier C, Montoya JG. Use of valganciclovir in patients with elevated antibody titers against human herpesvirus-6 (HHV-6) and Epstein-Barr virus (EBV) who were experiencing central nervous system dysfunction including long-standing fatigue. J Clin Virol. 2006;37(suppl 1):S33–S38.

Maes M, Mihaylova I, Leunis JC. In chronic fatigue syndrome, the decreased levels of omega-3 poly-unsaturated fatty acids are related to lowered serum zinc and defects in T cell activation. Neuro Endocrinol Lett. 2005;26(6):745–751.

Mawle AC, Nisenbaum R, Dobbins JG, et al. Seroepidemiology of chronic fatigue syndrome: a case-control study. Clin Infect Dis. 1995;21(6):1386–1389.

Moss-Morris R, Sharon C, Tobin R, Baldi JC. A randomized controlled graded exercise trial for chronic fatigue syndrome: outcomes and mechanisms of change. J Health Psychol. 2005;10(2):245–259.

National Collaborating Centre for Primary Care (Great Britain), Royal College of General Practitioners. Chronic Fatigue Syndrome/Myalgic Encephalomyelitis (or Encephalopathy): Diagnosis and Management of Chronic Fatigue Syndrome/ Myalgic Encephalomyelitis (or Encephalopathy) in Adults and Children. London, England: National Collaborating Centre for Primary Care, Royal College of General Practitioners; 2007.

Nijhof SL, Bleijenberg G, Uiterwaal CS, Kimpen JL, van de Putte EM. Effectiveness of internet-based cognitive behavioural treatment for adolescents with chronic fatigue syndrome (FITNET): a randomized controlled trial. Lancet. 2012;379(9824):1412–1418.

O’Dowd H, Gladwell P, Rogers CA, Hollinghurst S, Gregory A. Cognitive behavioural therapy in chronic fatigue syndrome: a randomised controlled trial of an outpatient group programme. Health Technol Assess. 2006;10(37):iii–iv, ix–x,1–121.

Pardaens K, Haagdorens L, Van Wambeke P, Van den Broeck A, Van Houdenhove B. How relevant are exercise capacity measures for evaluating treatment effects in chronic fatigue syndrome? Results from a prospective, multidisciplinary outcome study. Clin Rehabil. 2006;20(1):56–66.

Powell P, Bentall RP, Nye FJ, Edwards RH. Patient education to encourage graded exercise in chronic fatigue syndrome: 2-year follow-up of randomised controlled trial. Br J Psychiatry. 2004;184:142–146.

Price JR, Mitchell E, Tidy E, Hunot V. Cognitive behaviour therapy for chronic fatigue syndrome in adults. Cochrane Database Syst Rev. 2008(3):CD001027.

Prins JB, Bos E, Huibers MJ, et al. Social support and the persistence of complaints in chronic fatigue syndrome. Psychother Psychosom. 2004;73(3):174–182.

Reeves WC, Jones JF, Maloney E, et al. Prevalence of chronic fatigue syndrome in metropolitan, urban, and rural Georgia. Popul Health Metr. 2007;5:5.

Reyes M, Gary HE Jr, Dobbins JG, et al. Surveillance for chronic fatigue syndrome—four U.S. cities, September 1989 though August 1993. MMWR CDC Surveill Summ. 1997;46(2):1–13.

Reynolds KJ, Vernon SD, Bouchery E, Reeves WC. The economic impact of chronic fatigue syndrome. Cost Eff Resour Alloc. 2004;2(1):4.

Sharpe MC, Archard LC, Banatvala JE, et al. A report–chronic fatigue syndrome: guidelines for research. J R Soc Med. 1991;84(2):118–121.

Stulemeijer M, de Jong LW, Fiselier TJ, Hoogveld SW, Bleijenberg G. Cognitive behaviour therapy for adolescents with chronic fatigue syndrome: randomised controlled trial [published correction appears in BMJ. 2005;330(7495):820]. BMJ. 2005;330(7481):14–21.

Wallman KE, Morton AR, Goodman C, Grove R, Guilfoyle AM. Randomised controlled trial of graded exercise in chronic fatigue syndrome. Med J Aust. 2004;180(9):444–448.

Weatherley-Jones E, Nicholl JP, Thomas KJ, et al. A randomised, controlled, triple-blind trial of the efficacy of homeopathic treatment for chronic fatigue syndrome. J Psychosom Res. 2004;56(2):189–197.

Wearden AJ, Dowrick C, Chew-Graham C, Fatigue Intervention by Nurses Evaluation (FINE) Trial Writing Group and the FINE Trial Group, et al. Nurse led, home based self help treatment for patients in primary care with chronic fatigue syndrome: randomised controlled trial. BMJ. 2010;340:c1777.

Whistler T, Jones JF, Unger ER, Vernon SD. Exercise responsive genes measured in peripheral blood of women with chronic fatigue syndrome and matched control subjects. BMC Physiol. 2005;5(1):5.

White PD, Goldsmith KA, Johnson AL, PACE trial management group, et al. Comparison of adaptive pacing therapy, cognitive behaviour therapy, graded exercise therapy, and specialist medical care for chronic fatigue syndrome (PACE): a randomised trial. Lancet. 2011;377(9768):823–836.

Williams G, Waterhouse J, Mugarza J, Minors D, Hayden K. Therapy of circadian rhythm disorders in chronic fatigue syndrome: no symptomatic improvement with melatonin or phototherapy. Eur J Clin Invest. 2002;32(11):831–837.

Wilson A, Hickie I, Hadzi-Pavlovic D, et al. What is chronic fatigue syndrome? Heterogeneity within an international multicentre study. Aust N Z J Psychiatry. 2001;35(4):520–527.

Zachrisson O, Regland B, Jahreskog M, Jonsson M, Kron M, Gottfries CG. Treatment with staphylococcus toxoid in fibromyalgia/chronic fatigue syndrome– a randomised controlled trial. Eur J Pain. 2002;6(6):455–466.

Zhang L, Gough J, Christmas D, et al. Microbial infections in eight genomic subtypes of chronic fatigue syndrome/myalgic encephalomyelitis. J Clin Pathol. 2010;63(2):156–164.

https://asystentbhp.pl/zmeczenie-zagrozenie-czy-prawidlowosc-fizjologiczna/

https://zdrowie.pap.pl/byc-zdrowym/przewlekle-zmeczenie-10-najczestszych-przyczyn

https://www.mp.pl/medycynarodzinna/artykuly/121832,zespol-przewleklego-zmeczenia-rozpoznanie-i-leczenie,1

Autorka opracowania: dr Katarzyna Cieślak, psycholog, certyfikowany psychoonkolog PTPO i certyfikowany superwizor psychoonkologii PTPO, w 2019 r. zdobyła tytuł doktora nauk medycznych na Uniwersytecie Medycznym w Poznaniu, zatrudniona na stałe w Wielkopolskim Centrum Onkologii w Poznaniu oraz na Uniwersytecie Medycznym w Poznaniu, pracuje jako wykładowca, szkoląc przyszłych lekarzy i inny personel medyczny. Od 15 lat współpracuje z Poznańskim Towarzystwem „Amazonki” i Federacją Stowarzyszeń „Amazonki” wspierając osoby po leczeniu raka piersi oraz szkoląc Ochotniczki i liderki klubów Amazonek. Posiada szeroką wiedzę na temat specyfiki funkcjonowania kobiet z rakiem piersi oraz osób z innymi schorzeniami onkologicznymi.