Artykuł powstał w ramach projektu  pt.: „Wydawnictwa dla Amazonek”,  który realizowany jest dzięki dofinansowaniu ze środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych

 

„Zespół przewlekłego zmęczenia – czym jest i jak sobie z nim radzić? Część 1.”

Autorka: dr n. med. Katarzyna Cieślak

20 września 2022 r.

Zmęczenie, mimo że nie jest  stanem oczekiwanym i przyjemnym, jest naturalnym zjawiskiem odczuwanym przez większość ludzi po niełatwym dniu w pracy, również
po nasilonym wysiłku fizycznym czy umysłowym. Jest sygnałem dla doświadczającego go człowieka, że należy dbać o regularny codzienny czas odpoczynku. Choć uczucie zmęczenia jest znane każdemu z własnego życia, to i tak nasuwa się trudność z jednoznacznym zdefiniowaniem i wyjaśnieniem go. Może być ono opisywane obiektywnie, na przykład na podstawie efektów działań człowieka, lub subiektywnie, gdy ma on poczucie zauważalnej w świadomości i odczuciach zmiany. Można również mówić o charakterze fizjologicznym zmęczenia to znaczy, że może być ono następstwem umysłowych lub funkcjonalnych zjawisk. Zazwyczaj wyróżnia się dwa rodzaje zmęczenia: obwodowe i ośrodkowe, zwracając jednak uwagę na to, że duże zmęczenie pojedynczych narządów na przykład grupy mięśni, wpływa na cały organizm, a tym samym prowadzi do ogólnego zmęczenia. Znaczna intensywność ćwiczeń czy pracy wywołuje najczęściej zmęczenie miejscowe, mięśniowe. Mniejsza intensywność, angażująca jednak cały organizm przez dłuższy czas – powoduje zmęczenie ogólne. Doskonale zatem widać, że towarzyszy ono każdej aktywności. Zmagamy się z wieloma, różnorodnymi skutkami obciążania organizmu pracą w zależności od jej rodzaju i warunków wykonywania (intensywności pracy, czasu jej trwania, stopnia obciążenia poszczególnych narządów i układów, uciążliwości warunków środowiska). Patrząc w ten sposób możemy pokusić się o  wyróżnienie następujących form zmęczenia:

• Zmęczenie ostre będące następstwem bardzo intensywnego wysiłku mięśniowego czy neuropsychicznego, jest to stan mogący być określanym jako skrajne wyczerpanie organizmu, następujące w wyniku nierównomiernie dozowanego wysiłku, szczególnie obserwuje się je w wypadku sytuacji awaryjnych.
• Zmęczenie umiarkowane występujące z kolei podczas aktywności
  o średnim natężeniu, ale za to trwającej przez dłuższy okres. Można powiedzieć o nim, że  jest to zjawiskiem normalnym.
• Przemęczenie powstające wskutek gromadzenia się zmęczenia przy niedostatecznym, niewystarczającym odpoczynku. Zauważalne jest dzięki towarzyszącemu codzienności złemu samopoczuciu przypominającemu stan choroby, niekorzystnemu wyglądowi, mimo dbałości o urodę, nieustannemu zmęczeniu i senności, powodowanych zaburzeniami rytmu dnia i snu, przygnębieniu.
• Znużenie określa się najczęściej jako wyczerpanie potencjału roboczego, choć zdarza się też na przykład w stanie wyobcowania, do odzyskania którego niezbędny jest wypoczynek. 
• Zmęczenie psychiczne objawiające się zahamowaniem pracy ośrodków korowych, czego skutki obserwowane są w zaburzeniach uwagi, zwolnionych czy wstrzymanych procesach percepcji, obniżeniu napędu człowieka oraz jego sprawności fizycznej i intelektualnej.

Jak już wcześniej wspomniano objawy zmęczenia mogą być dwojakie: obiektywne i subiektywne. 

Objawami obiektywnymi wynikającymi ze:

• zwolnienia przekazywania bodźców,
• obniżenia stopnia uwagi,
• utrudnienia myślenia,
• zmniejszenia ostrości dostrzegania zjawisk przez zmysły,
• zmniejszenia wydolności czynnościowej,
• zmiany progu pobudliwości dla reakcji odruchowych,
• upośledzenia funkcji koordynacyjnej środków nerwowych,
• zakłócenia funkcjonowania korowej części nadnerczy,

są na przykład popełniane w pracy błędy, pominięcia, spóźnienia, problem z właściwym wykonywaniem instrukcji.

Subiektywnymi efektami wyczerpania są z kolei dolegliwości bólowe nieadekwatne
do realizowanego wysiłku, odczucie słabości, znużenia, drażliwości i dogłębnego smutku pojawiające się w sytuacji wykonywania powtarzalnej pracy. Kres wytrzymałości wysiłkowej następuje znacznie później niż konsekwencje zmęczenia. Są one niejako sygnałami alarmującymi, motywatorami do zajęcia się sobą. Przemęczenie to odpowiedź ochronna organizmu, ratunek przed skutkami zbyt dużego obciążenia układów, szczególnie: nerwowego,  mięśniowo – szkieletowego. Warto zapamiętać, że nawet jednorazowe zajęcie prowadzące do  granic wyczerpania nie będzie zagrożeniem dla organizmu zdrowego człowieka.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                Dopiero praca podejmowana pomimo ewidentnych sygnałów znacznego zmęczenia, częste i powtarzalne lekceważenie ich, prowadzi do mogących mieć zdrowotne konsekwencje dolegliwości. Ciekawe jest zatem to, że to nie ciężka praca prowadzi do przewlekłego zmęczenia i innych niekorzystnych przewlekłych stanów zdrowotnych, co każdorazowe kumulowanie braku wystarczającego odpoczynku. Powszechnym zjawiskiem będącym znakiem naszych czasów jest to, że mimo obniżenia wydajności i jakości pracy, zwiększenia prawdopodobieństwa zagrożeń wypadkami, odczuwania chwiejności emocjonalnej, nie podejmuje się regularnych działań eliminujących zmęczenie. Obserwuje się brak świadomości  działań profilaktycznych związanych z zapobieganiem szkodliwemu zmęczeniu. Okazuje się, że bardziej powszechne jest korzystanie z wspomagających pozornie środków: takich jak na przykład kofeina (kawa) czy pochodne amfetaminy, które jedynie zmieniają subiektywną ocenę zmęczenia korzystającego z nich człowieka, natomiast nie likwidują przyczyny,
co prowadzi do nasilenia problemu, nie jego skutecznego rozwiązania.  Jak nie trudno się domyślić są to metody samooszukiwania organizmu, maskowania odczuwania sygnałów wyczerpania. Nie prowadzą one do wypracowania strategii radzenia sobie ze zmęczeniem, co do rozchwiania równowagi somatyczno – emocjonalnej i zdolności oceny tego procesu. Co więcej często dzieje się tak, że wieczorami nie mogąc zasnąć z powodu napięcia i kumulowanego zmęczenia przyjmujemy wiele środków wyciszających i nasennych, a następnie rankiem – mimo pozornego odpoczynku – budzimy się z poczuciem wyczerpania, więc żeby móc podejmować codzienne zmagania z rzeczywistością, móc sprostać rosnącym wymaganiom, pijemy kawę, napoje stymulujące, żeby utrzymać się na powierzchni aktywności. I w ten sposób niezauważenie łapiemy się w mechanizm błędnego koła, prowadzący częściej do upadku, niż do osiągnięć i sukcesu, dla których to dajemy się w go wciągnąć. 

Zmęczenie zmniejsza możliwości twórcze człowieka oraz efektywność w pracy. Jeżeli w porę nie nadejdzie czas odpoczynku i relaksu, może to doprowadzić do całkowitego wyczerpania i depresji. Jeśli ktoś stale czuje się zmęczony, ważne jest, abyś przeanalizował czynniki ryzyka i zastanowił się, czy styl życia, jaki prowadzisz nie powoduje takiego samopoczucia. Ważne jest też przeprowadzenie badań diagnostycznych w  kierunku schorzeń, które cechuje uczucie zmęczenia.

Czym jednak charakteryzuje się zespół przewlekłego zmęczenia? Jak go rozróżnić
od zwyczajnego uczucia zmęczenia? W skrócie można powiedzieć, że jest to takie zmęczenie, które nie ustępuje po odpoczynku i któremu towarzyszą specyficzne objawy somatyczne. Chronic fatigue syndrome (CFS) jest okazał się być problemem występującym powszechnie. Na przykład w USA mówi się, że najprawdopodobniej choruje około dwóch milionów Amerykanów, z czego większość nie zna swej diagnozy, a boryka się jedynie z jej objawami i skutkami. Częściej na CFS zapadają: kobiety niż mężczyźni, osoby powyżej 40. r.ż. Nie odkryto natomiast związku z pochodzeniem etnicznym czy poziomem wykształcenia. Niestety chronic fatique syndrome wpływa na emocjonalność, w konsekwencji na stan psychiczny, osób go doświadczających. Okazuje się też, że osoby z rozpoznanym zespołem zmęczenia będą mogły być najprawdopodobniej dwa razy częściej bezrobotne. Co przekłada się niestety
na rachunek ekonomiczny: w dwa tysiące drugim roku  Stany Zjednoczone szacowały roczne koszty związane z utratą produktywności osób chorujących z tego powodu
na ponad dziewięć miliardów dolarów. Ośrodki Kontroli i Zapobiegania Chorobom (CDC) zalecają, aby kierować się dla wyżej opisywanego zespołu następującymi kryteriami: ciężkie zmęczenie trwające dłużej niż sześć miesięcy przynajmniej pięćdziesiąt procent  czasu aktywności, obecność przynajmniej czterech z wymienianych objawów somatycznych: ból głowy nowego rodzaju, z nowym schematem przebiegu lub ze zmianą natężenia, ból wielu stawów bez obrzęku lub rumienia, ból mięśni, złe samopoczucie po wysiłku trwające ponad 24 godziny, istotne upośledzenie pamięci krótkotrwałej oraz koncentracji, ból gardła, tkliwe węzły chłonne, nieprzynoszący odpoczynku sen. Też osoby cierpiące na CFS zgłaszają zdecydowanie częściej niż osoby przewlekle zmęczone subiektywne obniżenie poziomu funkcjonowania. Należy kategorycznie zaznaczyć, że postawienie takiego rozpoznania klinicznego, możne nastąpić jedynie po wykluczeniu innych diagnoz chorobowych. Nie znane są przyczyny zespołu przewlekłego zmęczenia, zakłada się jednakże, że przyczynami mogą być zarówno zaburzenia czynności układu immunologicznego lub nadnerczy, jak też u podłoża mogą leżeć pewne markery genetyczne czy doznanie w dzieciństwie urazu. Ocena osób z tym zespołem powinna być dokonywana pod kątem równolegle przebiegających zaburzeń depresyjnych, przewlekłego bólu oraz zaburzeń snu. 

Wytyczne Narodowego Instytutu Zdrowia i Doskonałości Klinicznej (National Institute for Health and Clinical Excellence, NICE) wskazują w pierwszym rzędzie na zebranie wywiadu i przeprowadzenie badania przedmiotowego skierowanego na określenie  na najdotkliwszych symptomów oraz tak zwanych czerwonych flag (czyli objawów alarmujących), które mogą sugerować inną chorobę powodującą wystąpienie cech zespołu zmęczenia (ból w klatce piersiowej: choroba serca; ogniskowe ubytki neurologiczne: nowotwór złośliwy lub ropień w obrębie ośrodkowego układu nerwowego, stwardnienie rozsiane; zapalenia lub ból stawów: choroba autoimmunologiczna na przykład- reumatoidalne zapalenie stawów, toczeń rumieniowaty układowy; limfadenopatia lub utrata masy ciała; nowotwór złośliwy, duszność: choroba płuc).

Pod uwagę należy brać też stan psychiczny pacjentów, w tym – wyżej wspomniana
– obecność depresji, która występuje u od trzydziestu dziewięciu do czterdziestu siedmiu procent pacjentów z CFS, jak też należy wykluczyć osoby z rozpoznaną chorobą somatyczną, o której wiadomo, że wywołuje przewlekłe zmęczenie, osoby z aktualnym rozpoznaniem schizofrenii, choroby maniakalno-depresyjnej, nadużywające substancji psychoaktywnych, zaburzeniami odżywiania lub potwierdzoną organiczną chorobą mózgu. 

Warto jednak po raz kolejny podkreślić, że w celu definitywnej oceny objawów jako CFS nie można wykorzystać żadnych badań laboratoryjnych, są one tylko wskazówką do wykluczenia innych przyczyn zmęczenia oraz aż możliwością ochrony przed utratą zdrowia w wyniku nierozpoznanej choroby, której jednym z symptomów jest zmęczenie. Osoby zgłaszające się z objawem jakim jest zmęczenie powinny mieć zatem zlecony minimalny zestaw badań dodatkowych (krwi, moczu), ponieważ do fizycznych przyczyn przewlekłego zmęczenia możemy też dołączyć niezdiagnozowane lub nieleczone kłopoty ze zdrowiem, takie jak: anemia, niedożywienie, niedoczynność tarczycy, bezdech senny, celiakia, cukrzyca, otyłość. NHS wskazuje: jeśli czułeś się ciągle zmęczony przez okres dłuższy niż cztery tygodnie, dobrym pomysłem będzie wizyta u lekarza pierwszego kontaktu. Koniecznie należy wskazać kolejną przyczynę zmęczenia, o której głośno bywa najczęściej w zimnych okresach roku: zatrucie toksyczną substancją, na przykład właśnie tlenkiem węgla ulatniającym się niepostrzeżenie z nieszczelnych, niesprawnych domowych instalacji grzewczych.  Trzeba uspokoić jednak, że nie tylko choroby są fizycznymi przyczynami chronicznego zmęczenia. Również należy rozważać niektóre naturalne stany czy zmiany fizjologiczne, jak na przykład ciąża – szczególnie jej pierwsze cztery miesiące. 

Niestety nie ma wciąż dobrych, jedynie słusznych i w stu procentach skutecznych rozwiązań na radzenie sobie z plagą zespołu zmęczenia. Proponowana jest terapia poznawczo – behawioralna  dostępna w gabinetach psychologicznych i psychiatrycznych łączona z terapią opartą na stopniowanej  intensywności ćwiczeń fizycznych. Udowodniono, że obie formy leczenia umiarkowanie obniżają poziom odczuwanego zmęczenia, lęku, dyskomfortu po wysiłku, ułatwiają przystosowanie społeczne, adaptację zawodową. Ku zaskoczeniu z pomocą ludziom w tym wypadku nie przyszła, na razie przynajmniej, farmakologia czy medycyna alternatywna.
W kolejnym artykule, będącym dalszym ciągiem rozważań nad przewlekłym zmęczeniem, omówione zostaną szerzej obszary dotyczące psychologii zmęczenia, wpływu stylu życia i praktyczne wskazówki pomagające w codzienności osób borykających się nie tylko z CFS, ale też ze popularnym pogłębiającym się zmęczeniem, wyczerpaniem, a dla osób chcących przyjrzeć się tematowi bliżej przytoczona zostanie szeroka literatura przedmiotu.

Czynniki stylu życia które mogą prowadzić do uczucia przewlekłego zmęczenia:

1. Niewłaściwa dieta.

2. Brak ćwiczeń fizycznych.

3. Niedobór snu i brak czasu na relaks.

4. Rozregulowany rytm biologiczny.

5. Przewlekły stres.

6. Niedobór wody w organizmie.

7. Stosowanie używek: palenie papierosów, picie alkoholu i napojów z kofeiną.

8. Nieodpowiednie przewietrzanie i złe oddychanie.

9. Przewlekłe zażywanie leków.

10. Nadstymulacja.

11. Niesprzyjające środowisko życia.

1. Niewłaściwa dieta

Niewłaściwe odżywianie, bogate w  produkty rafinowane i  wysokokaloryczne, prowadzi do niedożywienia i  przekarmienia. Powstają wtedy w organizmie niedobory mikroelementów, takich jak witaminy i sole mineralne. To może doprowadzić do anemii, z którą przede wszystkim koreluje niedobór żelaza, niedobór kwasu foliowego i witaminy B12. Zarówno żelazo, jak i wymienione witaminy z grupy B są niezbędne do reprodukcji czerwonych krwinek. Jednocześnie nadmiar kalorii prowadzi do nadwagi, otyłości i cukrzycy. Aby zapobiec tym problemom zdrowotnym, należy przyjmować pokarmy pełnowartościowe. Poza tym, jeżeli tuż przed snem spożywamy ciężkostrawną wysokokaloryczną późną obiado-kolację, organizm nie wypoczywa w nocy prawidłowo. Dlatego w zapobieganiu przewlekłemu zmęczeniu ważne jest, aby ostatni posiłek spożywać co najmniej 4 godziny przed snem. Pusty, odpoczywający żołądek znacznie podnosi jakość snu i regeneracji całego organizmu.

2. Brak ćwiczeń fizycznych

Wielu ludzi ma siedzącą pracę, a po powrocie do domu czas spędza przed telewizorem lub komputerem, traktując to jako najlepszą formę wypoczynku. Zmęczenie jest w dużym stopniu schorzeniem tych, którzy dużo pracują umysłowo. Okazuje się, że najlepszym wypoczynkiem dla takich osób jest ruch fizyczny. To konieczność, aby do swojego planu dnia wprowadzić 30-60 minut ćwiczeń fizycznych. Są one znakomitym sposobem terapii przemęczenia wynikającego z siedzącego, pełnego napięć trybu życia. Ćwiczenia poprawiają krążenie, wzmacniają organizm, pomagają podnieść nastrój, łagodzą stresy, ułatwiają eliminację toksyn.

3. Niedobór snu i brak czasu na relaks

Odpoczynek pozwala organizmowi odnowić się poprzez usunięcie substancji szkodliwych, regenerację uszkodzonych komórek i tkanek, odtworzenie enzymów i zmagazynowanie zapasu energii. Odpoczynek pomaga w leczeniu urazów, infekcji i innych niedomagań organizmu. Ma również korzystny wpływ na łagodzenie stresu i zaburzeń emocjonalnych. Odpoczynek wzmacnia układ odpornościowy, a przez to zabezpiecza organizm przed chorobami. Właściwy odpoczynek przedłuża życie. W badaniach przeprowadzonych na dużej grupie osób zdrowych wykazano, że osoby, które śpią 7-8 godzin każdej nocy, mają niższy wskaźnik śmiertelności niż osoby, które śpią krócej bądź dłużej.

4. Rozregulowany rytm biologiczny

Dla zachowania dobrej kondycji i witalności ważne jest przestrzeganie regularnego planu dnia. Dobrze jest o tej samej porze chodzić spać, wstawać, pracować, spożywać posiłki i ćwiczyć. Organizm świetnie funkcjonuje w takim regularnym rytmie. Ciało pracuje o wiele wydajniej, a umysł jest twórczy i spokojny.

5. Przewlekły stres

Wielu ludzi żyje stale w dużym napięciu, wywołanym problemami codzienności, a psychiatrzy twierdzą, że główną przyczyną zmęczenia jest negatywne nastawienie psychiczne i emocjonalne prowadzące do stałego napięcia nerwowego. Niechęć, pretensje, zazdrość, znudzenie, bezsens wykonywanej pracy, obawy, brak cierpliwości, niespełnienie – to czynniki emocjonalne, które niszczą i powodują, że czujemy się zmęczeni życiem. Trzeba nam nauczyć się pozytywnego postrzegania nas samych, ludzi wokół nas, całej otaczającej nas rzeczywistości, a przede wszystkim odnaleźć się w relacji przyjaźni z Bogiem, który jest źródłem miłości, radości, zadowolenia, nadziei na lepsze jutro, poczucia sensu życia, szeroko rozumianego psychicznego komfortu. Ważne jest pielęgnowanie wdzięczności za wszystkie błogosławieństwa, które są naszym udziałem każdego dnia.

6. Niedobór wody w organizmie

Odwodnienie jest często przyczyną zmęczenia. Niedobór wody obniża sprawność w wykonywaniu pracy bardziej niż brak jedzenia. Co ciekawe, niektóre osoby nie potrafią rozróżnić pragnienia od łaknienia, więc zamiast pić, jedzą. To podnosi ilość przyjmowanych kalorii, prowadząc z kolei do otyłości. Gdy pojawia się uczucie głodu, które faktycznie jest uczuciem pragnienia, wypicie dużej szklanki wody może być wystarczające dla kontroli łaknienia. Większość ludzi zdecydowanie za mało pije.

7. Stosowanie używek: palenie papierosów, picie alkoholu i napojów z kofeiną

Dym tytoniowy zawiera około czterech procent tlenku węgla, substancji, która ogranicza transport tlenu i powoduje spadek energii. Porównanie snu palaczy i osób niepalących pokazało, że palaczom zajmowało więcej czasu zaśnięcie i budzili się dużo częściej w ciągu nocy. Gdy palacze przestali palić, zasypiali o wiele szybciej i lepiej spali. Oprócz tytoniu, również alkohol i inne stymulanty, a wśród nich głównie napoje zawierające kofeinę, mogą wywoływać złe samopoczucie i zmęczenie. Osoby, które często piją alkohol, często też rozpoczynają dzień zmęczeni z powodu zaburzeń metabolicznych. Podobnie działa kofeina, która wpływa stymulująco na centralny układu nerwowy. Picie napojów z kofeiną uznane jest za jeden z najczęstszych powodów przewlekłego zmęczenia. Kofeina, po krótkotrwałym działaniu pobudzającym, nasila uczucie zmęczenia i osłabienia. Dodatkowo taniny zawarte w herbacie hamują wchłanianie żelaza, a to może nasilić problem, powodując obniżenie poziomu hemoglobiny we krwi.

8. Nieodpowiednie przewietrzanie i złe oddychanie

Oddychanie złym powietrzem osłabia siłę organizmu. Świeże powietrze w sypialni jest szczególnie istotne dla wysokiego poziomu energii po przebudzeniu. Ważne jest to również podczas pracy. Ludzie, którzy spędzają godziny w nieprzewietrzonych pomieszczeniach, a do tego w przygarbieniu, mają skłonność do płytkiego oddychania, co owocuje słabą wymianą tlenu, a tym samym prowadzi do zmęczenia. Głębokie oddychanie świeżym powietrzem jest niezbędne dla pracowników umysłowych – badania wskazują, że pamięć może poprawić się o siedem procent poprzez głębokie oddychanie powietrzem odpowiednio zasobnym w tlen.

9. Przewlekłe zażywanie leków

Istnieje wiele leków, które stosowane przewlekle mogą powodować przewlekłe zmęczenie. Są to między innymi amfetamina, leki uspakajające, tabletki nasenne, leki przeciwhistaminowe, przeciwdrgawkowe, salicylany, wiele środków przeciwbólowych, antybiotyki, pigułki antykoncepcyjne, kortykosterydy, leki nasercowe, środki moczopędne oraz niektóre leki na ciśnienie. Środki farmakologiczne należy stosować tylko w przypadku bezwzględnych wskazań medycznych.

10. Nadstymulacja

Od momentu, w którym otwieramy oczy rano do chwili zaśnięcia w nocy, jesteśmy bombardowani stymulantami działającymi na nasze zmysły – hałas, światło, drgania. To wszystko wyczerpuje energię organizmu. Na koniec dnia możemy być bardziej zmęczeni przez nadstymulację niż w wyniku przepracowania. Przychodzimy do domu wykończeni, wyciągamy nogi i włączamy telewizor, dostarczając sobie jeszcze większej ilości stymulacji zmysłowych. Jednak za zbytnie pobudzenie i nadstymulację płaci się energią.

11. Niesprzyjające środowisko życia

Fizyczne otoczenie również może przyczyniać się do zmęczenia. Pełne bałaganu i nieporządku stanowiska pracy i brak wolnej przestrzeni, może być bardziej męczące niż przepracowanie. Białe kolory są męczące, tak jak purpura, brąz, pomarańcz, nawet niektóre odcienie błękitu. Średnia zieleń i żółty, to kolory uspakajające. Również odblaskowe, szklane i metalowe stoły mogą wzmagać zmęczenie. Dla umysłu, jak i ciała niezwykle męczące są też duszne i przegrzane pomieszczenia. Ciało redukuje wewnętrzną generację ciepła w  reakcji na zbyt wysoką temperaturę zewnętrzną i staje się mniej aktywne. Organy wewnętrzne pozbawiane są w pewnym stopniu krwi, która dostarcza dodającego energii tlenu, ponieważ krew przenoszona jest do skóry. Dlatego warto dbać o  odpowiednią temperaturę pomieszczeń, w których się przebywa, ład i porządek oraz odpowiednie kolory i przestrzeń.

Należy wprowadzić 30-60 min ćwiczeń fizycznych do swojego planu dnia. Są one znakomitym sposobem terapii przemęczenia wynikającego z siedzącego, pełnego napięć trybu życia.

Niniejszy artykuł pochodzi z kwartalnika Zdrowie z wyboru nr 72/2020

https://zdrowiezwyboru.pl/choroby-a-dieta/przewlekle-zmeczenie/?gclid=CjwKCAjwg5uZBhATEiwAhhRLHuDEPbEdL-EVaKOsF6B8rK3Fg_xxY1y6Lw5iGteB98kTUdVv4zl1ZhoCWywQAvD_BwE

Przewlekłe zmęczenie: 10 najczęstszych przyczyn

WIKTOR SZCZEPANIAK

Czujesz się ciągle zmęczony lub wyczerpany? Ulgi nie przynosi ci ani sen, ani nawet dwutygodniowy urlop? Nie lekceważ tego stanu, bo mogą się za nim kryć groźne choroby. Podpowiadamy, jakie są najczęstsze przyczyny przewlekłego zmęczenia, a także różne sposoby na odzyskanie energii.

Według lekarzy pierwszego kontaktu, przewlekłe zmęczenie, utrzymujące się bez wyraźnego powodu, należy obecnie do najczęstszych problemów zdrowotnych, z jakimi zgłaszają się do nich pacjenci. Niestety, diagnozowanie i leczenie tej dolegliwości nie jest łatwe, z uwagi na dużą liczbę możliwych przyczyn oraz czynników ryzyka.

Generalnie, eksperci dzielą przyczyny uporczywego osłabienia na trzy grupy:

• Psychologiczne
• Fizyczne
• Związane ze stylem życia.

Psychologiczne przyczyny chronicznego zmęczenia

Zaliczane są do nich m.in.: silny stres, wstrząsy emocjonalne, stany depresyjne i zaburzenia lękowe.

Kiedy rozważyć odejście z pracy w trosce o siebie…

„Psychologiczne przyczyny przewlekłego zmęczenia są znacznie bardziej powszechne niż przyczyny fizyczne. Większość psychologicznych przyczyn prowadzi do obniżenia jakości snu lub bezsenności, które powodują zmęczenie w ciągu dnia” – wyjaśniają eksperci na stronie internetowej angielskiej służby zdrowia (National Health Service – NHS), w sekcji dotyczącej tematyki snu oraz zmęczenia.

Specjaliści z NHS jednocześnie zaznaczają, że źródłem silnego stresu w naszym codziennym życiu mogą być nie tylko złe lub przykre doświadczenia, lecz także zdarzenia pozytywne, takie jak np. przeprowadzka, ślub, korzystna zmiana pracy czy urodzenie dziecka.

„Jeśli odczuwasz smutek, masz obniżony nastrój, brakuje ci energii i budzisz się rano zmęczony, to możesz mieć depresję” – ostrzegają eksperci, podkreślając, że jest to poważna choroba, którą trzeba leczyć, podobnie zresztą jak i zaburzenia lękowe.

Przewlekłe zmęczenie a niezdrowy styl życia

O ile w przypadku wymienionych wcześniej dwóch grup możliwych przyczyn przewlekłego zmęczenia nasz wpływ na ich wystąpienie może być dość ograniczony, to jednak w przypadku trzeciej grupy – czynników związanych ze stylem życia – naprawdę dużo już od nas zależy.

Stres przyczyną chorób. Nie zgadniesz, jak wielu

Chodzi tutaj przede wszystkim o różne niezdrowe nawyki, nałogi i zmysłowe „grzeszki”, a w szczególności:

• Nadużywanie alkoholu
• Brak ruchu (siedzący tryb życia)
• Nadużywanie kofeiny (kawa, herbata, napoje energetyczne)
• Niezdrowe, tzw. „śmieciowe” jedzenie i nieregularne posiłki.

Istotnym czynnikiem prowadzącym do przewlekłego zmęczenia jest też przeciążająca praca (która może doprowadzić do tzw. syndromu wypalenia zawodowego). Kolejnym, związanym z życiem zawodowym czynnikiem ryzyka jest praca na nocną zmianę.

Zespół przewlekłego zmęczenia to choroba

Na koniec dodajmy, że w medycynie została też wyodrębniona jednostka chorobowa o nazwie zespół przewlekłego zmęczenia (znana też jako CFS, od chronic fatigue syndrome).

Szczupli też mogą mieć wysoki cholesterol

Charakteryzuje się ona nawracającym lub stałym uczuciem ciężkiego zmęczenia, które utrzymuje się dłużej niż 6 miesięcy, nie ustępuje po odpoczynku, nasila się po wysiłku fizycznym lub umysłowym i nie jest objawem innego toczącego się procesu chorobowego. Wśród kryteriów diagnostycznych służących do rozpoznania tej choroby są też różne towarzyszące zmęczeniu objawy somatyczne, np.: ból mięśni, bóle stawów, ból gardła, tkliwe węzły chłonne lub bóle głowy, które nie występowały wcześniej.

Niestety medycyna nie ma wciąż jasnej odpowiedzi na pytanie o przyczyny zespołu przewlekłego zmęczenia. Podejrzewa się, że mogą być wśród nich m.in.: zaburzenia czynności układu immunologicznego lub nadnerczy, infekcje wirusowe, a nawet doznanie silnego urazu w dzieciństwie.

Warto wiedzieć, że wśród metod terapeutycznych stosowanych w leczeniu CFS, poza odpoczynkiem i farmakoterapią, stosuje się tzw. terapię behawioralno-poznawczą (cognitive behavior therapy – CBT) oraz terapię opartą na stopniowaniu intensywności ćwiczeń fizycznych (graded exercise therapy).

Wiktor Szczepaniak, zdrowie.pap.pl

Zespół przewlekłego zmęczenia – rozpoznanie i leczenie

Ocena: (4.67/5 z 3 ocen)

zobacz komentarze

11.06.2015

Joseph R. Yancey
Lekarz w National Capitol Consortium’s Family Medicine Residency w Fort Belvoir Community Hospital (w stanie Wirginia) oraz profesor nadzwyczajny medycyny rodzinnej w Uniformed Services University of the Health Sciences w Bethesdzie, Maryland, Stany Zjednoczone
Sarah M. Thomas
Lekarz rodzinny w Fairchild Air Force Base, stan Waszyngton, Stany Zjednoczone

Streszczenie

Rozpoznanie

CFS to rozpoznanie kliniczne, które można postawić tylko po wykluczeniu innych etiologii zmęczenia. W 1988 r. Ośrodki Zwalczania i Zapobiegania Chorą (Centers for Disease Control and Prevention, CDC) opracowały szczegółowe kryteria rozpoznawania CFS.⁵ W tym czasie powstała teoria, że głównym czynnikiem etiologicznym CFS jest choroba wirusowa, dlatego kryteria skupiały się na objawach somatycznych. Równocześnie w odpowiedzi na zaklasyfikowanie CFS jako zaburzenia neurologicznego przez Światową Organizację Zdrowia, w roku 1991 opracowano kryteria oksfordzkie (Tabela 1).⁶ Kryteria te kładą większy nacisk na zmęczenie psychiczne niż na objawy somatyczne.⁶ Kryteria CDC zostały zrewidowane w roku 1994 w celu rozszerzenia definicji tego zespołu i od tego czasu są one najszerzej akceptowalnymi kryteriami diagnostycznymi CFS (Tabela 2).⁷

CDC zaleca wstępną ocenę w postaci: badania ogólnego moczu, pełnej morfologii krwi, szczegółowego panelu badań metabolizmu oraz pomiaru fosforu, tyreotropiny oraz białka C-reaktywnego.⁷ NICE zaleca również pomiar obecności przeciwciał przeciwko endomysium w klasie IgA pod kątem choroby trzewnej oraz, jeżeli wskazania takie wynikają z wywiadu lub badania fizykalnego, przeprowadzenia badania moczu na obecność narkotyków, badania w kierunku obecności czynnika reumatoidalnego oraz przeciwciał przeciwjądrowych.⁸ Określenie miana wirusów nie jest zalecane, chyba że dane z wywiadu wskazują na proces infekcyjny, ponieważ nie potwierdzają one ani nie wykluczają rozpoznania CFS.

 

 

 

 

Etiologia

Etiologia CFS jest niejasna i prawdopodobnie złożona. Istnienie pojedynczego czynnika etiologicznego CFS wciąż budzi kontrowersje. Choroba ta może mieć kilka słabo poznanych podtypów lub może być wynikiem interakcji wielu czynników. Te złożone czynniki oraz liczne zaburzenia psychiczne towarzyszące CFS doprowadziły wielu ekspertów do przedstawienia wątpliwości, czy istnieje jakakolwiek etiologia organiczna tego zespołu. Obecne badania naukowe nad CFS skupiają się na układzie immunologicznym oraz nadnerczach, czynnikach genetycznych, modelu biopsychospołecznym, a także śnie i odżywianiu.

Układ immunologiczny

Ponieważ wiele objawów infekcji wirusowych i CFS nakłada się na siebie, niektórzy lekarze głoszą teorię, że CFS ma etiologię poinfekcyjną. Jedna z popularnych teorii głosi, że przyczyną CFS jest przewlekła infekcja wirusem Epsteina i Barr; istnieją jednak mieszane potwierdzone dane dotyczące powiązań CFS z poszczególnymi wirusami.¹⁰

Czynniki genetyczne

Coraz więcej potwierdzonych danych wskazuje na obszary podatności genetycznej u pacjentów z CFS. W jednym z badań wykazano różnicę w ekspresji pewnych genów u pacjentów z CFS po wysiłku; co odgrywa pewną rolę w metabolizmie oraz w odpowiedzi układu immunologicznego.¹¹ W innym badaniu wykazano związek między specyficznymi mutacjami genetycznymi, CFS oraz pewnymi zakażeniami wirusowymi, które wiązano z CFS.¹²

Model biopsychospołeczny

CFS wiąże się często z depresją, przez co wielu lekarzy sądzi, że CFS jest chorobą czysto somatyczną. Brakuje jednak potwierdzonych danych wspierających ten wniosek. Silne potwierdzone dane sugerują, że uraz w dzieciństwie zwiększa ryzyko CFS nawet sześciokrotnie. Niektóre osoby mogą przypuszczać, że uraz w dzieciństwie zmniejsza odporność psychiczną, ale istnieją potwierdzone dane, które sugerują, że może on również odgrywać rolę w zaburzeniach organicznych poprzez zwiększenie ryzyka zaburzeń czynności układu przysadka-nadnercza.¹³ Trzeba również zwrócić uwagę, że w przypadku osób cierpiących na CFS system pomocy społecznej stanowi zwykle mniejsze oparcie niż dla osób zdrowych.¹⁴ Prawdopodobieństwo zakończenia sukcesem leczenia CFS jest mniejsze w przypadku osób słabo dostosowanych społecznie.¹⁵

Układ przysadka-nadnercza

U osób z CFS stwierdzono zmniejszony poziom kortyzolu. Jedno z badań wykazało, że poziom kortyzolu u pacjentów z CFS jest o około 5 µg/dl (137,94 nmol/l) niższy niż u pacjentów bez CFS. Jest to prawdopodobnie efekt wtórny do upośledzenia zdolności do odpowiedzi kory nadnerczy na hormony adrenokortykotropowe, a nie na zaburzenia czynności podwzgórza i przysadki.¹⁷ Nie jest jasne, czy takie zaburzenie czynności wywołane jest zakażeniem, czynnikami, genetycznymi, urazem w dzieciństwie, nieznanymi czynnikami czy też połączeniem kilku z powyższych.

Sen i odżywianie

Istnieje związek między opóźnionym początkiem wieczornego wydzielania melatoniny a CFS, co sugeruje, że opóźnienie rytmu okołodobowego może przyczyniać się do wystąpienia tego zespołu.18 Chociaż w Stanach Zjednoczonych w przypadku opóźnionego wydzielania melatoniny można melatoninę kupić bez recepty, nie ma żadnych potwierdzonych danych świadczących o poprawie CFS dzięki jej podawaniu.^18,19

W jednym z badań wykazano mniejsze wskaźniki nienasyconych kwasów tłuszczowych omega-3 do kwasów tłuszczowych omega-6 oraz niższe poziomy cynku u osób z CFS niż w przypadku zdrowych pacjentów.20 Jednakże badania nad suplementacją diety składnikami odżywczymi nie wykazały żadnych korzyści w przypadku osób z CFS.²¹

Leczenie

Na początku postępowanie ze strony lekarzy rodzinnych powinno skupiać się na objawach, które często występują wspólnie z CFS i obejmują zaburzenia snu, depresję oraz ból. Należy leczyć każdą wykrytą chorobę współistniejącą.^7,8 Należy zachęcać pacjentów do odpoczynku, wtedy kiedy jest to konieczne, oraz do praktykowania technik relaksacyjnych. Chociaż nie ma żadnych potwierdzonych danych świadczących o tym, że środki te są skuteczne, mogą one być pomocne i jest mało prawdopodobne, aby okazały się szkodliwe.⁸

W przypadku dwóch metod leczenia CFS istnieją solidne potwierdzone dane świadczące o ich skuteczności: terapia behawioralno-poznawcza (cognitive behavior therapy, CBT) oraz terapia oparta na stopniowaniu intensywności ćwiczeń fizycznych (graded exercise therapy). Mniej jasne są potwierdzone dane odnoszące się do korzyści z farmakoterapii w CFS u pacjentów bez współistniejącej depresji czy zaburzeń lękowych.

Terapia poznawczo-behawioralna

Przeszkoleni psychoterapeuci prowadzący CBT podkreślają rolę sposobu myślenia i jego wpływu na nasze odczucia i zachowanie. Mogą oni pomóc w uświadomieniu osobom z CFS, jak ich lęk przed wykonywaniem danej czynności prowadzi do zachowań, które ostatecznie wywołują uczucie większego zmęczenia i niepełnosprawności. W dużej kontrolowanej próbie klinicznej z doborem losowym dotyczącej osób dorosłych z CFS potwierdzono, że CBT ma pozytywny wpływ na poziom zmęczenia, pracę i dostosowanie społecznie, łagodzi depresję, lęk oraz złe samopoczucie występujące po wysiłku fizycznym. Po zakończeniu terapii większość pacjentów uczestniczących w tym badaniu przyznała, że czuje się „znacznie lepiej” lub „dużo lepiej”.²²

Wyniki przeglądu Cochrane’a z 2008 r. również wspierają stosowanie CBT w leczeniu CFS.²³ W kilku innych badaniach wykazano podobne wyniki,^24,25 również u nastolatków z CFS.²⁶ W jednym z badań stwierdzono zmniejszenie liczby nieobecności w szkole, poprawę w zakresie zmęczenia i ogólnego funkcjonowania fizycznego u nastolatków leczonych za pomocą CBT opartej na programach internetowych.²⁷ CBT badano w kontekście zajęć grupowych²⁸ oraz w kontekście wykorzystywania instrukcji przeznaczonych do samodzielnego stosowania przez pacjentów²⁹, przy czym ich skuteczność budziła wątpliwości. Z tego też powodu zaleca się, aby CBT była zindywidualizowana w celu zmaksymalizowania jej korzyści.⁸ Do wad CBT można zaliczyć potrzebę eksperckiej konsultacji, względy czasowe oraz koszty. Nie ma danych sugerujących, że CBT prowadzone przez przeszkolonego lekarza rodzinnego była lepsza lub gorsza niż CBT prowadzona przez psychoterapeutę.

Ćwiczenia fizyczne

Terapia oparta na stopniowanej intensywności ćwiczeń fizycznych obejmuje stopniowy wzrost aktywności fizycznej w nadziei na poprawę funkcjonowania pacjenta. W próbie klinicznej z doborem losowym wykazano, że terapia oparta na stopniowaniu intensywności ćwiczeń fizycznych była równie skuteczna jak CBT w zakresie poprawy zmęczenia oraz innych wspomnianych wcześniej aspektów upośledzenia funkcjonowania, z wyjątkiem depresji. W próbie tej zachęcano uczestników, aby stopniowo, przez 52 tygodnie, wydłużali czas trwania aktywności fizycznej, aż do osiągnięcia docelowego poziomu wynoszącego 30 minut lekkiego wysiłku fizycznego przez pięć dni w tygodniu, uważając jednocześnie, aby nie przekroczyć docelowej wartości częstości akcji serca i uniknąć przećwiczenia. Większość pacjentów wybrała spacer jako formę aktywności. Po osiągnięciu zakładanego celu pacjenci nadal pracowali raz w miesiącu z nadzorującymi ich fizjoterapeutami nad zwiększeniem intensywności wykonywanych przez nich ćwiczeń aerobowych.

W kilku innych badaniach stwierdzono jednakowe wyniki.^30-32 Istnieją pewne potwierdzone dane, z których wynika, że korzyści płynące z terapii opartej na ćwiczeniach fizycznych o stopniowanej intensywności nie korelują ze zwiększeniem zdolności do wysiłku fizycznego, co sugeruje, że korzyści z terapii opartej na ćwiczeniach fizycznych o stopniowanej intensywności, podobnie jak CBT, mają więcej wspólnego ze zminimalizowaniem u osób z CFS zachowań skupiających się na objawach.³³ Przeszkody w stosowaniu terapii opartej na stopniowaniu intensywności ćwiczeń fizycznych obejmują ograniczenia czasowe oraz obawy pacjentów, że wysiłek zaostrzy ich schorzenie.

Inne niefarmakologiczne formy leczenia

W jednym z badań wykazano, że metoda edukacji pacjentów znana jako rehabilitacja pragmatyczna, prowadzona przez specjalnie wyszkolone pielęgniarki, przynosi poprawę w zakresie zmęczenia w przypadku osób z CFS; jednak poprawa ta nie utrzymała się po upływie 70 tygodni. Metoda ta obejmowała edukację pacjenta na temat CFS, po której negocjowano plan leczenia polegający na stopniowym zwiększaniu aktywności.³⁴ Chociaż rehabilitacja pragmatyczna wydaje się atrakcyjna w związku z tym, że nie wymaga konsultacji z ekspertem, określenie, czy rezultaty tej metody mogą utrzymywać się dłużej, wymaga większej ilości potwierdzonych danych.

Pomimo korzystnych wyników CBT oraz terapii opartej na stopniowaniu intensywności ćwiczeń fizycznych, efekty stosowania tych metod są zwykle umiarkowane i rzadko prowadzą do ustąpienia CFS. Pacjenci słabo dostosowani społecznie, głęboko przekonani, że zmęczenie ma przyczynę organiczną, lub otrzymujący jakikolwiek rodzaj pomocy zdrowotnej (tzn. zachętę finansową), zwykle gorzej odpowiadają na leczenie.^15,35 Inaczej niż w przypadku wielu innych schorzeń członkostwo w grupie wsparcia osób cierpiących na CFS wiązało się z gorszymi wynikami.³⁵

Inne metody leczenia, które nie przynosiły poprawy w próbach klinicznych, obejmowały metody leczenia homeopatycznego36 oraz preparaty wielowitaminowe.²¹

Leczenie farmakologiczne

Kilka metod leczenia farmakologicznego stosowanych w przypadku CFS dało rozczarowujące wyniki w próbach klinicznych, ze słabymi efektami o budzącym wątpliwości znaczeniu klinicznym lub w ogóle bez potwierdzonych danych świadczących o korzyściach płynących z tych metod. Brakuje dobrych potwierdzonych danych wspierających stosowanie leków przeciwwirusowych, hydrokortyzonu lub fludrokortyzonu; istnieją na ten temat jedynie małe lub słabo zaprojektowane badania.^17,37,38

W jednym z badań wykazano umiarkowaną poprawę kliniczną w przebiegu CFS po leczeniu toksoidem gronkowcowym; autorzy wysnuli teorię, że leczenie stymulowało układ odpornościowy o osłabionej aktywności u osób z CFS oraz – w rezultacie – prowadziło do poprawy w zakresie odczuwanego przez pacjentów zmęczenia. Leczenie trzeba było jednak kontynuować, aby zapobiec nawrotowi objawów. Toksoid gronkowcowy nie jest szeroko dostępny i nie można go obecnie polecić jako metody leczenia CFS.³⁹

Inne metody leczenia, które nie prowadziły do poprawy w zakresie objawów CFS w próbach klinicznych, obejmują: metylfenidat,⁴⁰ melatoninę,¹⁹ citalopram (stosowany w przypadku pacjentów bez depresji)⁴¹ oraz galantaminę .⁴² W celu wyjaśnienia etologii CFS i lepszego ukierunkowania potencjalnych metod leczenia wymagane jest przeprowadzenie większej ilości badań.

SORT: Kluczowe zalecenia dotyczące postępowania praktycznego Zalecenia kliniczne Oznaczenie poziomu potwierdzonych danych Piśmiennictwo Osoby cierpiące na przewlekłe zmęczenie należy poddać ocenie obejmującej: wywiad, badanie fizykalne oraz wstępne badania laboratoryjne (tzn. badanie ogólne moczu, pełną morfologię krwi, szczegółowy panel badań zaburzeń metabolizmu oraz pomiar tyreotropiny, białka C-reaktywnego i fosforu). C 7, 8 Osoby, u których rozpoznano zespół przewlekłego zmęczenia, należy poddać ocenie pod kątem chorób towarzyszących, takich jak zaburzenia snu, depresja oraz ból. Należy leczyć każdą wykrytą chorobę towarzyszącą. C 7, 8 Osoby, u których rozpoznano zespół przewlekłego zmęczenia, powinny być leczone za pomocą terapii poznawczo-behawioralnej, terapii opartej na ćwiczeniach fizycznych o stopniowanej intensywności lub obydwu metod leczenia. Wykazano, że zarówno terapia behawioralno-poznawcza, jak i terapia oparta na ćwiczeniach fizycznych o stopniowanej intensywności przynoszą poprawę w zakresie zmęczenia, dostosowania społecznego oraz w środowisku pracy, łagodzą lęki oraz złe samopoczucie po wysiłku. A 22, 23, 26, 28, 29 A – spójne, dobrej jakości potwierdzone dane zorientowane na pacjenta;
B – niespójne lub o ograniczonej jakości potwierdzone dane zorientowane na pacjenta;
C – uzgodnienie (konsensus), potwierdzone dane zorientowane na chorobę, standardowa praktyka, opinia ekspertów lub serie przypadków.

Zmęczenie – zagrożenie czy prawidłowość fizjologiczna?

1. Bierl C, Nisenbaum R, Hoaglin DC, et al. Regional distribution of fatiguing illnesses in the United States: a pilot study. Popul Health Metr. 2004;2(1):1.
2. Reeves WC, Jones JF, Maloney E, et al. Prevalence of chronic fatigue syndrome in metropolitan, urban, and rural Georgia. Popul Health Metr. 2007;5:5.
3. Darbishire L, Ridsdale L, Seed PT. Distinguishing patients with chronic fatigue from those with chronic fatigue syndrome: a diagnostic study in UK primary care. Br J Gen Pract. 2003;53(491):441–445.
4. Reynolds KJ, Vernon SD, Bouchery E, Reeves WC. The economic impact of chronic fatigue syndrome. Cost Eff Resour Alloc. 2004;2(1):4.
5. Reyes M, Gary HE Jr, Dobbins JG, et al. Surveillance for chronic fatigue syndrome—four U.S. cities, September 1989 though August 1993. MMWR CDC Surveill Summ. 1997;46(2):1–13.
6. Sharpe MC, Archard LC, Banatvala JE, et al. A report–chronic fatigue syndrome: guidelines for research. J R Soc Med. 1991;84(2):118–121.
7. Fukuda K, Straus SE, Hickie I, Sharpe MC, Dobbins JG, Komaroff A; International Chronic Fatigue Syndrome Study Group. The chronic fatigue syndrome: a comprehensive approach to its definition and study. Ann Intern Med. 1994;121(12):953–959.
8. National Collaborating Centre for Primary Care (Great Britain), Royal College of General Practitioners. Chronic Fatigue Syndrome/Myalgic Encephalomyelitis (or Encephalopathy): Diagnosis and Management of Chronic Fatigue Syndrome/ Myalgic Encephalomyelitis (or Encephalopathy) in Adults and Children. London, England: National Collaborating Centre for Primary Care, Royal College of General Practitioners; 2007.
9. Wilson A, Hickie I, Hadzi-Pavlovic D, et al. What is chronic fatigue syndrome? Heterogeneity within an international multicentre study. Aust N Z J Psychiatry. 2001;35(4):520–527.
10. Mawle AC, Nisenbaum R, Dobbins JG, et al. Seroepidemiology of chronic fatigue syndrome: a case-control study. Clin Infect Dis. 1995;21(6):1386–1389.
11. Whistler T, Jones JF, Unger ER, Vernon SD. Exercise responsive genes measured in peripheral blood of women with chronic fatigue syndrome and matched control subjects. BMC Physiol. 2005;5(1):5.
12. Zhang L, Gough J, Christmas D, et al. Microbial infections in eight genomic subtypes of chronic fatigue syndrome/myalgic encephalomyelitis. J Clin Pathol. 2010;63(2):156–164.
13. Heim C, Nater UM, Maloney E, Boneva R, Jones JF, Reeves WC. Childhood trauma and risk for chronic fatigue syndrome: association with neuroendocrine dysfunction. Arch Gen Psychiatry. 2009;66(1):72–80.
14. Prins JB, Bos E, Huibers MJ, et al. Social support and the persistence of complaints in chronic fatigue syndrome. Psychother Psychosom. 2004;73(3):174–182.
15. Chalder T, Godfrey E, Ridsdale L, King M, Wessely S. Predictors of outcome in a fatigued population in primary care following a randomized controlled trial. Psychol Med. 2003;33(2):283–287.
16. Cevik R, Gur A, Acar S, Nas K, Sarac AJ. Hypothalamic-pituitary-gonadal axis hormones and cortisol in both menstrual phases of women with chronic fatigue syndrome and effect of depressive mood on these hormones. BMC Musculoskelet Disord. 2004;5:47.
17. Cleare AJ, Miell J, Heap E, et al. Hypothalamo-pituitary-adrenal axis dysfunction in chronic fatigue syndrome, and the effects of low-dose hydrocortisone therapy. J Clin Endocrinol Metab. 2001;86(8):3545–3554.
18. van Heukelom RO, Prins JB, Smits MG, Bleijenberg G. Influence of melatonin on fatigue severity in patients with chronic fatigue syndrome and late melatonin secretion. Eur J Neurol. 2006;13(1):55–60.
19. Williams G, Waterhouse J, Mugarza J, Minors D, Hayden K. Therapy of circadian rhythm disorders in chronic fatigue syndrome: no symptomatic improvement with melatonin or phototherapy. Eur J Clin Invest. 2002;32(11):831–837.
20. Maes M, Mihaylova I, Leunis JC. In chronic fatigue syndrome, the decreased levels of omega-3 poly-unsaturated fatty acids are related to lowered serum zinc and defects in T cell activation. Neuro Endocrinol Lett. 2005;26(6):745–751.
21. Brouwers FM, Van Der Werf S, Bleijenberg G, Van Der Zee L, Van Der Meer JW. The effect of a polynutrient supplement on fatigue and physical activity of patients with chronic fatigue syndrome: a double-blind randomized controlled trial. QJM. 2002;95(10):677–683.
22. White PD, Goldsmith KA, Johnson AL, PACE trial management group, et al. Comparison of adaptive pacing therapy, cognitive behaviour therapy, graded exercise therapy, and specialist medical care for chronic fatigue syndrome (PACE): a randomised trial. Lancet. 2011;377(9768):823–836.
23. Price JR, Mitchell E, Tidy E, Hunot V. Cognitive behaviour therapy for chronic fatigue syndrome in adults. Cochrane Database Syst Rev. 2008(3):CD001027.
24. O’Dowd H, Gladwell P, Rogers CA, Hollinghurst S, Gregory A. Cognitive behavioural therapy in chronic fatigue syndrome: a randomised controlled trial of an outpatient group programme. Health Technol Assess. 2006;10(37):iii–iv, ix–x,1–121.
25. Deale A, Husain K, Chalder T, Wessely S. Long-term outcome of cognitive behavior therapy versus relaxation therapy for chronic fatigue syndrome: a 5-year follow-up study. Am J Psychiatry. 2001;158(12):2038–2042.
26. Stulemeijer M, de Jong LW, Fiselier TJ, Hoogveld SW, Bleijenberg G. Cognitive behaviour therapy for adolescents with chronic fatigue syndrome: randomised controlled trial [published correction appears in BMJ. 2005;330(7495):820]. BMJ. 2005;330(7481):14–21.
27. Nijhof SL, Bleijenberg G, Uiterwaal CS, Kimpen JL, van de Putte EM. Effectiveness of internet-based cognitive behavioural treatment for adolescents with chronic fatigue syndrome (FITNET): a randomized controlled trial. Lancet. 2012;379(9824):1412–1418.
28. Bazelmans E, Prins JB, Lulofs R, van der Meer JW, Bleijenberg G; Netherlands Fatigue Research Group Nijmegen. Cognitive behaviour group therapy for chronic fatigue syndrome: a non-randomised waiting list controlled study. Psychother Psychosom. 2005;74(4):218–224.
29. Knoop H, van der Meer JW, Bleijenberg G. Guided self-instructions for people with chronic fatigue syndrome: randomised controlled trial. Br J Psychiatry. 2008;193(4):340–341.
30. Powell P, Bentall RP, Nye FJ, Edwards RH. Patient education to encourage graded exercise in chronic fatigue syndrome: 2-year follow-up of randomised controlled trial. Br J Psychiatry. 2004;184:142–146.
31. Moss-Morris R, Sharon C, Tobin R, Baldi JC. A randomized controlled graded exercise trial for chronic fatigue syndrome: outcomes and mechanisms of change. J Health Psychol. 2005;10(2):245–259.
32. Wallman KE, Morton AR, Goodman C, Grove R, Guilfoyle AM. Randomised controlled trial of graded exercise in chronic fatigue syndrome. Med J Aust. 2004;180(9):444–448.
33. Pardaens K, Haagdorens L, Van Wambeke P, Van den Broeck A, Van Houdenhove B. How relevant are exercise capacity measures for evaluating treatment effects in chronic fatigue syndrome? Results from a prospective, multidisciplinary outcome study. Clin Rehabil. 2006;20(1):56–66.
34. Wearden AJ, Dowrick C, Chew-Graham C, Fatigue Intervention by Nurses Evaluation (FINE) Trial Writing Group and the FINE Trial Group, et al. Nurse led, home based self help treatment for patients in primary care with chronic fatigue syndrome: randomised controlled trial. BMJ. 2010;340:c1777.
35. Bentall RP, Powell P, Nye FJ, Edwards RH. Predictors of response to treatment for chronic fatigue syndrome. Br J Psychiatry. 2002;181:248–252.
36. Weatherley-Jones E, Nicholl JP, Thomas KJ, et al. A randomised, controlled, triple-blind trial of the efficacy of homeopathic treatment for chronic fatigue syndrome. J Psychosom Res. 2004;56(2):189–197.
37. Kogelnik AM, Loomis K, Hoegh-Petersen M, Rosso F, Hischier C, Montoya JG. Use of valganciclovir in patients with elevated antibody titers against human herpesvirus-6 (HHV-6) and Epstein-Barr virus (EBV) who were experiencing central nervous system dysfunction including long-standing fatigue. J Clin Virol. 2006;37(suppl 1):S33–S38.
38. Blockmans D, Persoons P, Van Houdenhove B, Lejeune M, Bobbaers H. Combination therapy with hydrocortisone and fludrocortisone does not improve symptoms in chronic fatigue syndrome: a randomized, placebo-controlled, double- blind, crossover study. Am J Med. 2003;114(9):736–741.
39. Zachrisson O, Regland B, Jahreskog M, Jonsson M, Kron M, Gottfries CG. Treatment with staphylococcus toxoid in fibromyalgia/chronic fatigue syndrome– a randomised controlled trial. Eur J Pain. 2002;6(6):455–466.
40. Blockmans D, Persoons P, Van Houdenhove B, Bobbaers H. Does methylphenidate reduce the symptoms of chronic fatigue syndrome? Am J Med. 2006;119(2):167.e23–167.e30.
41. Hartz AJ, Bentler SE, Brake KA, Kelly MW. The effectiveness of citalopram for idiopathic chronic fatigue. J Clin Psychiatry. 2003;64(8):927–935.
42. Blacker CV, Greenwood DT, Wesnes KA, et al. Effect of galantamine hydrobromide in chronic fatigue syndrome: a randomized controlled trial. JAMA. 2004;292(10):1195–1204.

Autorka opracowania: dr Katarzyna Cieślak, psycholog, certyfikowany psychoonkolog PTPO i certyfikowany superwizor psychoonkologii PTPO, w 2019 r. zdobyła tytuł doktora nauk medycznych na Uniwersytecie Medycznym w Poznaniu, zatrudniona na stałe w Wielkopolskim Centrum Onkologii w Poznaniu oraz na Uniwersytecie Medycznym w Poznaniu, pracuje jako wykładowca, szkoląc przyszłych lekarzy i inny personel medyczny. Od 15 lat współpracuje z Poznańskim Towarzystwem „Amazonki” i Federacją Stowarzyszeń „Amazonki” wspierając osoby po leczeniu raka piersi oraz szkoląc Ochotniczki i liderki klubów Amazonek. Posiada szeroką wiedzę na temat specyfiki funkcjonowania kobiet z rakiem piersi oraz osób z innymi schorzeniami onkologicznymi.