Artykuł powstał w ramach projektu  pt.: „Wydawnictwa dla Amazonek”,  który realizowany jest dzięki dofinansowaniu ze środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych

Wczesne wykrywanie raka. Unia Europejska rekomenduje nowe podejście do badań przesiewowych. 

Autor: dr n. med. Dariusz Godlewski

25 listopada 2022 r.

Odpowiednia profilaktyka i wczesne wykrywanie zmian nowotworowych zwiększają szanse chorych na wyleczenie. Wprowadzona niedawno rekomendacja Komisji Europejskiej może pomóc w szybszym diagnozowaniu takich nowotworów jak rak piersi, rak szyjki macicy i rak jelita grubego. Komisja rekomenduje także zorganizowanie większej liczby badań przesiewowych w celu diagnozy i leczenia raka prostaty, płuc oraz w pewnych okolicznościach – żołądka. To szczególnie ważne, zwłaszcza dzisiaj, po pandemii wirusa COVID-19. Kolejne fale pandemii spowodowały znaczący spadek liczby przeprowadzonych badań profilaktycznych w zakresie nowotworów, a także spadki liczby pacjentów onkologicznych korzystających z chemioterapii, radioterapii czy leczenia chirurgicznego. Więcej szczegółów w dalszej części artykułu.

20 września 2022 roku Komisja Europejska zaproponowała nowe rekomendacje do badań przesiewowych prowadzonych w krajach członkowskich UE. Celem nowych unijnych rekomendacji jest poszerzenie grup docelowych w już realizowanych badaniach przesiewowych, takich jak skrining mammograficzny czy badania przesiewowe w zakresie raka jelita czy raka szyjki macicy oraz zorganizowanie badań przesiewowych w zakresie innych rodzajów nowotworów np. raka płuc, nowotworu żołądka czy raka prostaty. 

Według unijnych szacunków, co drugi obywatel UE zachoruje w  czasie swojego życia na raka. Spośród wszystkich osób, które zachorują na nowotwory, przeżyje tylko połowa. Pandemia covid 19 wpłynęła negatywnie na wczesne wykrywanie i diagnozowanie nowotworów w całej Unii Europejskiej. Bez podjęcia radykalnych działań za niecałe 15 lat nowotwory będą główną przyczyną zgonów w Europie. 

– Szacuje się, że w 2020 r. u 2,7 mln osób mieszkających w UE zdiagnozowano raka, a ponad 1,3 mln osób straciło życie z powodu tej choroby. Wiemy, że wczesna diagnoza ratuje życie i poprawia jego jakość. Dziś, w ramach europejskiego planu walki z rakiem, wyznaczamy nowy kierunek badań przesiewowych w kierunku raka w UE.  Dzięki naszym nowym zaleceniom unijny program badań przesiewowych w kierunku raka obejmie rodzaje nowotworów, które łącznie stanowią prawie 55 proc. wszystkich nowych przypadków diagnozowanych co roku w UE. Nasze nowe zalecenia, oparte na dowodach naukowych i wybitnych wynikach badań nad rakiem z ostatnich 20 lat, wzmocnią nasze działania w całej UE na rzecz wczesnego działania i wypełnienia luki wynikającej z wpływu COVID-19 na diagnostykę nowotworów i opiekę nad chorymi. Wspólnie możemy odwrócić tendencje w zakresie raka – twierdzi Stella Kyriakides, komisarz ds. zdrowia i bezpieczeństwa żywności Unii Europejskiej. 

Według nowych rekomendacji, Unia Europejska wesprze państwa członkowskie w zadbaniu o to, aby 90% obywateli UE kwalifikujących się do badań przesiewowych (rak piersi, szyjki macicy i jelita grubego) miało możliwość ich bezpłatnego wykonania. 

Nowe unijne rekomendacje zdecydowanie poszerzają grupy docelowe objęte badaniami przesiewowymi w kierunku raka piersi. Według zaleceń, badaniem przesiewowym objęte będą kobiety w wieku od 45 do 74 lat. W niektórych krajach UE to zalecenie już funkcjonuje. W Polsce, skriningiem mammograficznym objęte są kobiety w przedziale wiekowym 50-69 lat. 

Rozszerzenie grupy docelowej o młodsze i starsze kobiety podyktowane jest stałą tendencją wzrostową diagnozowanych nowotworów piersi w grupach kobiet w przedziale wieku 45-50 lat i 70-75 lat. 

W Polsce, według danych Krajowego Rejestru Nowotworów od 1999 roku systematycznie rośnie liczba zachorowań na raka piersi w obu tych grupach wiekowych. 

 

 

W przypadku badań przesiewowych w kierunku raka szyjki macicy grupa kobiet objęta badaniami została powiększona. Według nowych rekomendacji, przynajmniej co pięć lat powinny być przeprowadzane badania na obecność wirusa brodawczaka ludzkiego (HPV) u kobiet w wieku od 30 do 65 lat, z uwzględnieniem statusu szczepień przeciwko HPV w celu wczesnego wykrywania raka szyjki macicy. 

Zmianie uległy także rekomendacje odnośnie profilaktyki raka jelita grubego. Komisja Europejska „wzywa do przeprowadzenia badania kwalifikacyjnego w kierunku raka jelita grubego u osób w wieku 50–74 lat za pomocą badania kału metodą immunochemiczną w celu określenia ewentualnych badań następczych w formie endoskopii/kolonoskopii”.

W oparciu o najnowsze dane i wyniki badań naukowych, w zaleceniach rozszerzono rekomendowane badania przesiewowe na trzy kolejne nowotwory. W nowych unijnych rekomendacjach zaleca się zorganizowane badań przesiewowych populacji w kierunku raka płuc, prostaty i – w pewnych okolicznościach – żołądka.

• „badanie w kierunku raka płuc u osób, które obecnie dużo palą, oraz u eks-palaczy w wieku 50–75 lat;
• badanie w kierunku raka prostaty u mężczyzn w wieku do 70 lat na podstawie testu na antygen gruczołu krokowego oraz badania metodą obrazowania metodą rezonansu magnetycznego (MRI) jako badania następczego;
• badania przesiewowe na obecność Helicobacter pylori oraz nadzór nad przednowotworowymi zmianami patologicznymi żołądka w miejscach o wysokiej zachorowalności na raka żołądka i wysokim współczynniku umieralności”.

W nowych rekomendacjach dotyczących badań przesiewowych wiele miejsca poświęca się kwestii zapewnienia równego dostępu do badań przesiewowych dla mieszkańców dużych miast i małych miejscowości oraz wsi oraz dla równego dostępu do badań dla różnych grup społeczno-ekonomicznych czy osób z niepełnosprawnościami. Według nowych rekomendacji, programy badań profilaktycznych w poszczególnych krajach UE powinny być monitorowane za pośrednictwem europejskiego systemu informacji o raku i rejestru nierówności w przeciwdziałaniu nowotworom.

Nowe unijne rekomendacje dotyczące badań przesiewowych w kierunku wczesnego wykrywania chorób nowotworowych zastąpią zalecenia z 2003 roku, które wymagają poszerzenia i aktualizacji. W opublikowanym w 2017 r. sprawozdaniu z ich realizacji wskazano nowe wyzwania i potrzeby wynikające z zebranych danych oraz najnowszych wyników badań naukowych, które przemawiają za rozszerzeniem zaleceń dotyczących badań przesiewowych na inne nowotwory niż te objęte dotychczasowymi zaleceniami.

Na wdrożenie nowych rekomendacji w zakresie badań przesiewowych przeznaczono 38,5 mln euro z programu „UE dla Zdrowia” oraz 60 mln euro w ramach programu „Horyzont Europa”. Dalsze wsparcie programów badań przesiewowych może pochodzić z europejskich funduszy: regionalnych, społecznych i spójności. Dodatkowe środki Komisja wyasygnuje na finansowanie badań przesiewowych, w kierunku wczesnego wykrywania raka, w ramach Programu UE dla zdrowia na 2023r.

Aby wesprzeć wdrażanie, przy wsparciu finansowym programu „UE dla zdrowia” opracowane zostaną wytyczne UE dotyczące badań przesiewowych w kierunku raka i leczenia nowotworów w zakresie raka płuc, prostaty i żołądka. Istniejące wytyczne UE dotyczące raka piersi, jelita grubego i raka szyjki macicy będą regularnie aktualizowane.

Badania przesiewowe w Polsce

Najnowsze dane Krajowego Rejestru Nowotworów wskazują, że w 2019 roku w Polsce na raka zachorowało ponad 171 tysięcy osób. Z powodu chorób nowotworowych, w 2019 roku zmarło w naszym kraju ponad 100 tysięcy ludzi. Na każde 100 tys. mieszkańców Polski, u 446 zdiagnozowano nowotwór. Szacuje się, że obecnie, z chorobą nowotworową, żyje w naszym kraju około miliona dwustu tysięcy osób.

Najczęstszym nowotworem, na jaki zapadali polscy mężczyźni w 2019 roku, był rak gruczołu krokowego – 20,6% zdiagnozowanych zachorowań, rak płuca 16,1%, nowotwór okrężnicy 6,8%, pęcherza moczowego (6,1%) oraz nowotwory złośliwe odbytnicy i żołądka. 

Najczęstszym nowotworem, na jaki chorują Polki, to od lat złośliwy rak piersi 22,9%, płuca 9,9%, trzonu macicy 7,9%. Na kolejnych miejscach znajdują się rak okrężnicy, jajnika, tarczycy i szyjki macicy. Nowotwory są drugą przyczyną śmierci kobiet w średnim wieku 45-64 lata. Zachorowalność na raka w tej grupie wiekowej systematycznie rośnie od lat 90-tych. Taki sam trend wzrostowy obserwuje się w najstarszej grupie kobiet, które ukończyły 65 roku życia. Rozszerzenie grupy docelowej pań, do których adresowane są programy badań przesiewowych np. w kierunku wczesnego wykrywania raka piersi są w świetle tych danych jak najbardziej uzasadnione.

W Polsce prowadzone są następujące programy badań przesiewowych w kierunku wczesnego wykrywania chorób nowotworowych: 

– badania przesiewowe w kierunku wczesnego wykrywania raka piersi – program adresowany do kobiet w wieku 50-69 lat; 

– badania przesiewowe w kierunku raka szyjki macicy – program adresowany jest do kobiet w wieku 25-59 lat;

W Polsce zgłaszalność na badania przesiewowe w kierunku raka piersi, według danych Narodowego Funduszu Zdrowia z listopada 2022 roku, nie przekroczyła 40%. Na badania cytologiczne, stanowiące badania przesiewowe w kierunku raka szyjki macicy, według danych NFZ na dzień 1 listopada 2022r, zgłosiło się nieco ponad 11% uprawnionych kobiet.  

Covid 19 a diagnozowanie i leczenie nowotworów

Istotnym czynnikiem wpływającym na bardziej zdecydowane działania Unii Europejskiej w zakresie wprowadzenia i finansowania programów wczesnego wykrywania chorób nowotworowych była pandemia covid. Wirus spowodował pogorszenie szybkości diagnozowania i leczenia nowotworów w całej Unii Europejskiej. 

W Polsce, według danych zebranych w raporcie: u „Wpływ pandemii Covid-19 na system opieki onkologicznej”, liczba wykonanych badań przesiewowych w zakresie mammografii oraz cytologii znacząco spadła w czasie pandemii. 

„Liczba zrealizowanych przesiewowych badań mammograficznych w 2020 r. była mniejsza niż w latach poprzedzających pandemię i wynosiła 763,8 tys., co oznacza spadek o 27% względem liczby zrealizowanych badań w 2019 r.”

„Liczba zrealizowanych cytologicznych badań przesiewowych w 2020 r. była mniejsza niż w latach poprzedzających pandemię i wynosiła 293,3 tys., co oznacza spadek o 39% względem liczby zrealizowanych badań w 2019 r. Należy również zauważyć, że liczba realizowanych badań cytologicznych systematycznie zmniejszała się w latach 2015-2019 r”.

Pandemia covid spowodowała wydanie mniejszej liczy kart dilo o około 8%, spadki liczby pacjentów odnotowano w zestawienia leczenia chirurgicznego, w radioterapii i chemioterapii. 

W początkowej fazie pandemii koronawirusa, badania przesiewowe były w Polsce oficjalnie zawieszone. Strach przed zakażeniem powodował również mniejszą zgłaszalność na badania podczas kolejnych fal pandemii COVID. Tylko w 2020 roku z przesiewowych badań mammograficznych skorzystało 27% kobiet mniej niż w latach poprzednich. Zważywszy na to, że już wcześniej, odsetek pań zgłaszających się na mammografię był niski, w porównaniu do innych krajów europejskich, oznacza to zdiagnozowanie w kolejnym roku i następnym znacznie więcej zaawansowanych nowotworów piersi z gorszymi rokowaniami. 

W przypadku badań przesiewowych w kierunku wczesnego wykrywania raka szyjki macicy  pandemiczny spadek wykonywanych profilaktycznie cytologii jest jeszcze bardziej porażający i wynosi niemal 40% mniej wykonanych badań niż w latach poprzednich. Skutki tych spadków zaczniemy obserwować w zestawieniach zdiagnozowanych późno nowotworów w 2021 i 2022 roku oraz w statystykach zgonów. 

Konsekwencją negatywnego wpływu COVID 19 na profilaktyczne badania przesiewowe jest też przerwanie cyklu zgłaszalności na badania u osób, które wcześniej korzystały z tych badań regularnie. 

 Nowe unijne rekomendacje w zakresie prowadzenia badań przesiewowych, jeśli zostaną wdrożone, wyposażą obywateli Unii w narzędzia do realnej poprawy i zwiększenia odsetka nowo diagnozowanych chorych na wczesnym etapie choroby dając szanse na skuteczne leczenie i wyleczenie.

– W ciągu ostatnich dwóch lat COVID odbił się negatywnie na profilaktyce, wykrywaniu i diagnozowaniu nowotworów. Szybsze wykrycie nowotworu może wiele zmienić – zwiększyć możliwości leczenia i uratować życie. Dlatego musimy wzmocnić badania przesiewowe w kierunku raka w całej UE. Dziś ponownie wykazujemy nasze zdecydowane i wspólne zaangażowanie w walkę z rakiem – mówił z okazji ogłaszania nowych unijnych rekomendacji w zakresie badań przesiewowych w kierunku wczesnego wykrywania nowotworów, Margaritis Schinas. 

Autor: Dr n.med. Dariusz Godlewski – onkolog radioterapeuta, specjalista zdrowia publicznego. Pomysłodawca i założyciel Ośrodka Profilaktyki i Epidemiologii Nowotworów w Poznaniu. Jest autorem i współautorem kilkudziesięciu publikacji i wystąpień z zakresu epidemiologii nowotworów, genetyki onkologicznej i zdrowia publicznego. Jest także inicjatorem oraz realizatorem szeregu programów i kampanii profilaktycznych realizowanych zarówno w Wielkopolsce jak i na terenie całego kraju. Od wielu lat prowadzi wykłady z zakresu epidemiologii i profilaktyki nowotworów złośliwych, zwłaszcza raka piersi, dla lekarzy i studentów Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu. Jest również założycielem Społecznej Fundacji „Ludzie dla ludzi” oraz doradcą medycznym Federacji Stowarzyszeń Amazonki.