Artykuł powstał w ramach projektu  pt.: „Wydawnictwa dla Amazonek”,  który realizowany jest dzięki dofinansowaniu ze środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych

„O DYSKRYMINACJI ZE WZGLĘDU NA PŁEĆ”

Autorka: dr n. med. Katarzyna Cieślak

Dyskryminacja ze względu na płeć to nierówne traktowanie kobiet lub mężczyzn ze względu na ich przynależność do danej płci, które nie jest uzasadnione obiektywnymi przesłankami. Dyskryminacja ze względu na płeć ma też miejsce w sytuacji, w której kobiety dyskryminują inne kobiety, a mężczyźni dyskryminują innych mężczyzn.

Z dyskryminacją bezpośrednią ze względu na płeć mamy do czynienia wtedy, gdy kobieta lub mężczyzna jest traktowana/y mniej korzystnie ze względu na swoją płeć niż jest, była lub byłaby traktowana inna osoba, o odmiennej płci, w porównywalnej sytuacji.

Dyskryminacja pośrednia natomiast polega na tym, że na skutek pozornie neutralnego postanowienia, zastosowanego kryterium lub podjętego działania występują lub mogłyby wystąpić niekorzystne dysproporcje lub szczególnie niekorzystna sytuacja dla kobiety lub mężczyzny ze względu na przynależność do określonej płci, chyba że postanowienie, kryterium lub działanie jest obiektywnie uzasadnione ze względu na zgodny z prawem cel, który ma być osiągnięty, a środki służące osiągnięciu tego celu są właściwe i konieczne.

Przejawem dyskryminacji ze względu na płeć jest również utrwalanie stereotypów dotyczących społecznych i kulturowych wzorców zachowania mężczyzn i kobiet, opierających się na przekonaniu o niższości lub wyższości jednej z płci.

Przykłady dyskryminacji ze względu na płeć:

• stosowanie wobec kobiet przemocy fizycznej, psychicznej, ekonomicznej, motywowane przekonaniem o niższości tej płci,
• ograniczenia w dostępie do awansu zawodowego, nieuzasadnione różnicowanie wynagrodzeń za pracę jednakowej wartości ze względu na płeć (np. w związku
  z urlopem macierzyńskim lub ojcowskim),
• utrwalanie stereotypowych wizerunków kobiet i mężczyzn w reklamach.

Trzeba podkreślić, że zasada równości kobiet i mężczyzn zawarta jest w art.33. Konstytucji RP:

1. Kobieta i mężczyzna w Rzeczypospolitej Polskiej mają równe prawa w życiu rodzinnym, politycznym, społecznym i gospodarczym.
2. Kobieta i mężczyzna mają w szczególności równe prawo do kształcenia, zatrudnienia
   i awansów, do jednakowego wynagradzania za pracę jednakowej wartości, do zabezpieczenia społecznego oraz do zajmowania stanowisk, pełnienia funkcji oraz uzyskiwania godności publicznych i odznaczeń.

Również Kodeks Pracy w artykule 11.2 stanowi, że pracownicy mają równe prawa z tytułu jednakowego wypełniania takich samych obowiązków; dotyczy to w szczególności równego traktowania mężczyzn i kobiet w zatrudnieniu.

Dyskryminacja ze względu na płeć nosi miano seksizmu. Seksizm może dotknąć każdego,
ale dotyka przede wszystkim kobiety i dziewczęta. Jest to związane z rolami i stereotypami związanymi z płcią i może obejmować przekonanie, że jedna płeć jest z natury lepsza od drugiej. Skrajny seksizm może sprzyjać molestowaniu seksualnemu, gwałtowi i innym formom przemocy seksualnej.

Wydaje się, że zasadnicze znaczenie, które leży u podstaw seksizmu mają stereotypy. Stereotypy płci to przekonania na temat cech i zachowań kobiet i mężczyzn. Badania empiryczne wykazały szeroko rozpowszechnione przekonania kulturowe, że mężczyźni są bardziej cenieni społecznie i bardziej kompetentni w wielu dziedzinach niż kobiety. Stąd też przejawy i skutki seksizmu dostrzegalne są w wielu sferach życia.

Seksizm zawodowy odnosi się do dyskryminujących praktyk, oświadczeń lub działań ze względu na płeć danej osoby ,występujących w miejscu pracy. Jedną z form seksizmu zawodowego jest dyskryminacja płacowa . W 2008 r. Organizacja Współpracy Gospodarczej
i Rozwoju (OECD) stwierdziła, że ​​chociaż wskaźniki zatrudnienia kobiet wzrosły, a różnice
w zatrudnieniu i płacach kobiet i mężczyzn niemal wszędzie się zmniejszyły, kobiety nadal mają średnio o 20% mniejsze szanse na zatrudnienie i o 17% mniej na stosowne wynagrodzenie niż mężczyźni.

Dyskryminacja płacowa. Joanna Tomaszewska wskazuje, że według przepisów Kodeksu pracy pracownicy mają prawo do jednakowego wynagrodzenia za jednakową pracę lub za prace
o jednakowej wartości, czyli takie, których wykonywanie wymaga od pracowników porównywalnych kwalifikacji zawodowych oraz porównywalnej odpowiedzialności i wysiłku. Te ustalenia dotyczą wszystkich składników wynagrodzenia, bez względu na ich nazwę
i charakter, a także innych świadczeń związanych z pracą, przyznawanych pracownikom
w formie pieniężnej lub innej. Jednak, jak pokazują dane statystyczne, kobiety zarabiają mniej niż mężczyźni zajmujący takie same lub porównywalne stanowiska. Czasami różnica dotyczy samej płacy zasadniczej, częściej jednak dyskryminacja płacowa nie jest aż tak oczywista –
 – kobiety i mężczyźni są zatrudniani na formalnie odmiennych stanowiskach, choć ich kompetencje i zakres obowiązków są bardzo podobne. Dyskryminacja przejawia się także
w wyższych premiach i dodatkach motywacyjnych oraz nierównym dostępie do zadań dodatkowo płatnych (takich jak nadgodziny). Średnie wynagrodzenie kobiet jest ok. 22% niższe niż wynagrodzenie mężczyzn. W najlepiej zarabiającej kategorii, którą stanowią „parlamentarzyści, wyżsi urzędnicy i kierownicy”, ta różnica wynosi 33%, a w kategorii „specjaliści”, w której zatrudniony jest największy odsetek (24%) pracujących kobiet – aż 36%.

Seksizm oparty na wadze. Badania przeprowadzone w 2009 roku wykazały, że nadwaga szkodzi rozwojowi kariery zawodowej kobiet, ale nie stanowi żadnej bariery dla mężczyzn. Kobiety z nadwagą były znacząco niedostatecznie reprezentowane wśród szefów firm
i stanowiły od 5 do 22% kobiet na stanowiskach dyrektorskich. Jednakże odsetek dyrektorów generalnych płci męskiej z nadwagą wahał się od 45% do 61%, co oznacza nadreprezentację mężczyzn z nadwagą. Stwierdzono, że efekt szklanego sufitu na awans kobiet może odzwierciedlać nie tylko ogólne negatywne stereotypy na temat kompetencji kobiet, ale także stereotypy dotyczące wagi, które skutkują stosowaniem wobec kobiet bardziej rygorystycznych standardów wyglądu.

Przemoc domowa. Istnieje wiele międzykulturowych dowodów na to, że przemocy domowej dopuszczają się głównie mężczyźni wobec kobiet.  Ponadto istnieje powszechna zgoda co do tego, że kobiety częściej są ofiarami poważnych form przemocy i są bardziej narażone na zranienie ze strony partnera stosującego przemoc. Organizacja Narodów Zjednoczonych uznaje przemoc domową za formę przemocy ze względu na płeć , którą opisuje jako naruszenie praw człowieka i skutek seksizmu.

Przemoc domowa jest tolerowana, a nawet prawnie akceptowana w wielu częściach świata. Na przykład w 2010 roku Sąd Najwyższy Zjednoczonych Emiratów Arabskich orzekł, że mężczyzna ma prawo zastosować dyscyplinę fizyczną wobec swojej żony i dzieci, jeśli nie pozostawi widocznych śladów. 

Zabójstwa honorowe to kolejna forma przemocy domowej praktykowana w wielu częściach świata, a ich ofiarami są głównie kobiety. Do zabójstw honorowych może dojść w wyniku odmowy zawarcia zaaranżowanego małżeństwa, utrzymywania związku, którego krewni nie akceptują, seksu pozamałżeńskiego, bycia ofiarą gwałtu, ubioru postrzeganego jako nieodpowiedni. Biuro Narodów Zjednoczonych ds. Narkotyków i Przestępczości stwierdza, że ​​„przestępstwa honorowe, w tym zabójstwa, są jedną z najstarszych w historii form przemocy ze względu na płeć”. 

Edukacja. Kobiety tradycyjnie miały ograniczony dostęp do szkolnictwa wyższego.
W przeszłości kobiety przyjmowane na studia wyższe były zachęcane do wybierania kierunków mniej naukowych; studiowanie literatury angielskiej w amerykańskich i brytyjskich szkołach wyższych i uniwersytetach zostało ustanowione jako dziedzina uważana za odpowiednią dla „niższych intelektualnie” kobiet.

Specjalizacje edukacyjne w szkolnictwie wyższym powodują i utrwalają nierówność między mężczyznami i kobietami. Rozbieżności utrzymują się szczególnie w informatyce, gdzie w USA kobiety uzyskały jedynie 21% stopni licencjackich, oraz w inżynierii, gdzie w 2008 r. kobiety uzyskały jedynie 19% stopni naukowych. Tylko jeden na pięć doktoratów z fizyki w USA przyznawanych jest kobietom, a tylko około połowa tych kobiet to Amerykanki. Spośród wszystkich profesorów fizyki w kraju tylko 14% to kobiety. 

Na świecie poziom umiejętności czytania i pisania jest niższy w przypadku kobiet niż mężczyzn. Dane z The World Factbook pokazują, że 79,7% kobiet potrafi czytać i pisać, w porównaniu
z 88,6% mężczyzn (w wieku 15 lat i więcej). W niektórych częściach świata dziewczęta są
w dalszym ciągu wykluczane z właściwej edukacji publicznej lub prywatnej. W niektórych częściach Afganistanu dziewczęta uczęszczające do szkoły spotykają się z poważną przemocą ze strony niektórych członków społeczności lokalnych i grup religijnych. szacunków ONZ z 2010 r. jedynie w Afganistanie, Pakistanie i Jemenie liczba dziewcząt w szkole na 100 chłopców wynosiła mniej niż 90. 

Możliwości edukacyjne i wyniki kobiet na Zachodzie znacznie się poprawiły. Od 1991 r. odsetek kobiet zapisanych na studia w Stanach Zjednoczonych przewyższa wskaźnik zapisów mężczyzn, a różnica z biegiem czasu się pogłębia. W 2007 r. kobiety stanowiły większość – 54% – z 10,8 miliona studentów uczelni wyższych zapisanych w Stanach Zjednoczonych. 

Nie sposób przy tej okazji nie dokonać przeglądu skrajnych, drastycznych form dyskryminacji kobiet.

Okaleczania żeńskich narządów płciowych. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) definiuje okaleczanie żeńskich narządów płciowych jako „wszelkie procedury polegające na częściowym lub całkowitym usunięciu zewnętrznych żeńskich narządów płciowych lub innym uszkodzeniu żeńskich narządów płciowych z powodów innych niż medyczne”. WHO stwierdza dalej: „Praktyka ta nie przynosi korzyści zdrowotnych dziewczętom i kobietom i może powodować poważne krwawienie i problemy z oddawaniem moczu, a później cysty, infekcje, a także powikłania porodowe i zwiększone ryzyko śmierci noworodków”. Jest to „uznawane na arenie międzynarodowej za naruszenie praw człowieka dziewcząt i kobiet” i „stanowi skrajną formę dyskryminacji kobiet”. Parlament Europejski stwierdził w rezolucji z 2014 r., że praktyka ta „wyraźnie jest sprzeczna z leżącą u podstaw Europy wartością równości kobiet i mężczyzn
i podtrzymuje wartości, zgodnie z którymi kobiety są postrzegane jako przedmioty mężczyzn”.

Dzieciobójstwo kobiet i przymusowa sterylizacja. Dzieciobójstwo kobiet to zabijanie nowonarodzonych dzieci płci żeńskiej, natomiast aborcja selektywna kobiet to przerwanie ciąży ze względu na płeć płodu żeńską. Dzieciobójstwa kobiet są częstsze niż dzieciobójstwa mężczyzn i są szczególnie powszechne w Azji Południowej, w krajach takich jak Chiny, Indie i Pakistan.

Aborcja selektywna ze względu na płeć polega na przerwaniu ciąży w oparciu o przewidywaną płeć dziecka. Aborcja płodów żeńskich jest najczęstsza na obszarach, gdzie kultura przedkłada dzieci płci męskiej nad kobiety, takich jak części Azji Wschodniej i Południowej (Chiny, Indie, Korea), Kaukaz (Azerbejdżan, Armenia i Gruzja) oraz Bałkany Zachodnie (Albania, Macedonia, Czarnogóra, Kosowo). Jednym z powodów tej preferencji jest to, że mężczyźni są postrzegani jako osoby generujące większe dochody niż kobiety. W ciągu ostatniej dekady tendencja ta stale narastała i może w przyszłości skutkować niedoborem kobiet.

Przymusowa sterylizacja i przymusowa aborcja są również formami przemocy ze względu na płeć. Przymusowa sterylizacja była praktykowana w pierwszej połowie XX wieku w wielu krajach zachodnich i istnieją doniesienia o tym, że praktyka ta jest obecnie stosowana w niektórych krajach, takich jak Uzbekistan i Chiny.  

W Chinach politykę jednego dziecka powiązaną z niskim statusem kobiet uznano za odpowiedzialną za wiele nadużyć, takich jak dzieciobójstwo kobiet, aborcja selektywna ze względu na płeć, porzucanie dziewczynek, przymusowa aborcja i przymusowa sterylizacja.

W Indiach zwyczaj posagu jest silnie powiązany z dzieciobójstwem kobiet, aborcją selektywną ze względu na płeć, porzucaniem i złym traktowaniem dziewcząt. Takie praktyki są szczególnie obecne w północno-zachodniej części kraju: Kaszmirze, Pendżabie i Delhi.

Gwałt małżeński i gwałt wojenny. Kryminalizacja gwałtu małżeńskiego nastąpiła niedawno
i miała miejsce w ciągu ostatnich kilku dekad; w wielu krajach jest to nadal legalne. Kilka krajów Europy Wschodniej i Skandynawii przed 1970 rokiem uznało gwałt małżeński za nielegalny; inne kraje europejskie i niektóre kraje anglojęzyczne poza Europą zakazały tego później, głównie w latach 80. i 90. Niektóre kraje zakazały tego w pierwszej dekadzie XXI wieku.  WHO podaje, że: „Małżeństwo jest często wykorzystywane do legitymizacji szeregu form przemocy seksualnej wobec kobiet. Zwyczaj wydawania za mąż małych dzieci, zwłaszcza dziewcząt, występuje w wielu częściach świata. Praktyka ta – legalna w  wielu krajach – jest formą przemocy seksualnej, ponieważ dzieci, których to dotyczy, nie są w stanie wyrazić ani odmówić zgody”.  W krajach, w których rozpusta i cudzołóstwo są nielegalne, ofiary gwałtu mogą zostać pociągnięte do odpowiedzialności karnej. Seksizm przejawia się też w przestępstwie gwałtu na kobietach cywilnych i żołnierzach, którego dopuszczają się żołnierze, kombatanci lub osoby cywilne podczas konfliktu zbrojnego, wojny lub okupacji wojskowej. Wynika to z długiej tradycji postrzegania kobiet jako łupu seksualnego.

Jak widzimy, katalog możliwych form dyskryminacji ze względu na płeć jest długi i niestety nie zamknięty. Kluczowe wydaje się więc globalne podejmowanie prób przeciwdziałania temu zjawisku.

Źródła:

Joanna Tomaszewska, Dyskryminacja ze względu na płeć. W: Dyskryminacja ze względu na płeć i jej przeciwdziałanie. Warszawa 2004

Małgorzata Musiał, Równe traktowanie. Przepisy prawa obowiązujące w Polsce. Poznań 2023

https://en.wikipedia.org/wiki/Sexism 

https://bip.brpo.gov.pl/pl/content/dyskryminacja-ze-wzgledu-na-plec 

Autorka: dr n. med. Katarzyna Cieślak, psycholog, certyfikowany psychoonkolog PTPO i certyfikowany superwizor psychoonkologii PTPO, w 2019 r. zdobyła tytuł doktora nauk medycznych na Uniwersytecie Medycznym w Poznaniu, pracuje w Wielkopolskim Centrum Onkologii w Poznaniu oraz na Uniwersytecie Medycznym w Poznaniu, pracuje jako wykładowca, szkoląc przyszłych lekarzy i inny personel medyczny. Od 16 lat współpracuje z Poznańskim Towarzystwem „Amazonki” i Federacją Stowarzyszeń „Amazonki” wspierając osoby po leczeniu raka piersi oraz szkoląc Ochotniczki i liderki klubów Amazonek. Posiada szeroką wiedzę na temat specyfiki funkcjonowania kobiet z rakiem piersi oraz osób z innymi schorzeniami onkologicznymi.