Artykuł powstał w ramach projektu  pt.: „Wydawnictwa dla Amazonek”,  który realizowany jest dzięki dofinansowaniu ze środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych

 

„Dieta śródziemnomorska w prewencji chorób nowotworowych.”

Autorka: dr inż. Natalia Idaszewska 

25 marca 2023 r.

Wstęp 

Dieta śródziemnomorska jest uważana za jeden z najzdrowszych wzorców żywieniowych na świecie dzięki połączeniu pokarmów bogatych głównie w przeciwutleniacze i składniki odżywcze o działaniu przeciwzapalnym. Wiele badań wykazało silną zależność między wysokim poziomem przestrzegania diety śródziemnomorskiej, a niektórymi chorobami przewlekłymi (takimi jak choroby układu krążenia, cukrzyca itp.) i też chorobami nowotworowymi. Biorąc pod uwagę jej działanie ochronne w zakresie redukcji procesów oksydacyjnych i zapalnych w komórkach oraz ochrony przed uszkodzeniami DNA, dieta śródziemnomorska jest uważana za dietę mającą potężny wpływ na profilaktykę chorób nowotworowych.

Na czym polega dieta śródziemnomorska

Dieta śródziemnomorska charakteryzuje się dużym spożyciem warzyw, roślin strączkowych, świeżych owoców, nierafinowanych zbóż, orzechów oraz oliwy z oliwek (zwłaszcza z pierwszego tłoczenia). Dodatkowo umiarkowanie spożywane są ryby i nabiał, a rzadko czerwone mięso i alkohol, głównie w postaci czerwonego wina spożywanego podczas głównych posiłków.

W krajach śródziemnomorskich oliwa z oliwek jest dodawana codziennie do dań głównych (warzyw i roślin strączkowych), świeże owoce są formą deseru spożywanego na koniec dnia. jako danie główne lub jako przekąska przedpołudniowa lub popołudniowa, ser jest spożywany z sałatką lub gulaszem, a wreszcie czerwone mięso jest daniem głównym tylko przy specjalnych okazjach. Do 1970 r. w niektórych rejonach południowych Włoch lub w Grecji, spożycie mięsa polegało na rocznym spożyciu jednego lub dwóch oswojonych zwierząt kopytnych na każdą rodzinę patriarchalną oraz na umiarkowanym spożyciu drobiu.

Oczywiście w zależności od specyfiki danego obszaru, występują pewne różnice w spożyciu niektórych produktów ale ogólny zarys diety śródziemnomorskiej przedstawiony na rysunku poniżej w postaci piramidy żywienia, pokazuje częstotliwość i rodzaj spożywanej żywności. 

  

Rys. 1. Mediterranean diet pyramid. Source: Fundacion Dieta Mediterrànea (przetłumaczone) [źródło: Mentella, M.C.; Scaldaferri, F.; Ricci, C.; Gasbarrini, A.; Miggiano, G.A.D. Cancer and Mediterranean Diet: A Review. Nutrients 2019, 11, 2059]

Spoglądając na tę piramidę, widzimy, że zdecydowanie najrzadziej powinny w naszej diecie pojawiać się słodycze (mniej niż 2 razy w tygodniu) oraz okazjonalnie lampa czerwonego wina. Następnie zauważyć można podział na produkty, które powinny się znaleźć raz lub kilka razy w tygodniu, produkty, które powinny być w diecie codziennie i te które powinny być w każdym posiłku. 

Z piramidy tej jasno wynika, że głównym źródłem białka w diecie powinny być produkty strączkowe lub ryby i owoce morza, dopiero w następnej kolejności sięgamy po białe i czerwone mięso. 

Wybierane owoce i warzywa powinny być możliwie jak najbardziej różnokolorowe. Wynika to  faktu, że za dany kolor odpowiadają barwniki mające działanie antyoksydacyjne. Im więcej kolorów, tym więcej związków działających prozdrowotnie. Natomiast produkty zbożowe głównie powinny być pełnoziarniste dzięki czemu dostarczymy sobie błonnik mający ogromne znaczenie w profilaktyce przeciwnowotworowej. 

Nie bez znaczenia jest pojawienie się na dole piramidy takich elementów jak aktywność fizyczna, życie towarzyskie i zwrócenie uwagi na to, aby wybierane produkty pochodziły z upraw ekologicznych i najlepiej żeby były lokalne. Tym samym oliwę z oliwek, nietypową dla naszych regionów możemy zastąpić innymi cennymi olejami: olejem lnianym, z ostropestu, konopnym, z pestek dyni itd. Ważny jest fakt, że oleje te spożywamy na zimno. 

Mechanizm wpływu diety śródziemnomorskiej na zdrowie czyli TROCHĘ NAUKI

Dokładny mechanizm dzięki któremu dieta śródziemnomorska wywiera korzystny wpływ na obniżenie ryzyka rozwoju chorób sercowo-naczyniowych, niektórych nowotworów i innych schorzeń metabolicznych, nie jest znany, Wyróżniono 5 mechanizmów, które mogą za niego odpowiadać: 

1. Działanie hipolipemizujące 

Ponieważ dieta śródziemnomorska charakteryzuje się niskim spożyciem mięsa, mleka i masła, spożycie tłuszczów nasyconych jest stosunkowo niskie (ok 8% energii) mimo wysokiego spożycia tłuszczu ogółem (25-35% energii), pochodzącego głównie z oliwy z oliwek najwyższej jakości, orzechów i nasion. Orzechy, w szczególności migdały, orzechy włoskie, laskowe są bardzo dobrym źródłem kwasów tłuszczowych omega-6 i omega-3 oraz steroli roślinnych, które mogą przyczynić się do obniżenia poziomu cholesterolu LDL. Dodatkowo na obniżenie poziomu cholesterolu wpływa to, że tradycyjna dieta śródziemnomorska jest bogata w produkty pełnoziarniste, rośliny strączkowe i suszone owoce i dostarcza co najmniej 14 g błonnika roślinnego na każde 1000 kcal dziennie, czyli ponad dwukrotnie więcej niż spożywa się codziennie w wielu krajach uprzemysłowionych.

1. Zmniejszanie stresu oksydacyjnego 

Tradycyjna dieta śródziemnomorska charakteryzuje się dużym spożyciem warzyw, produktów pełnoziarnistych, roślin strączkowych, owoców, orzechów, nasion i oliwy z oliwek z pierwszego tłoczenia oraz umiarkowanym spożyciem czerwonego wina, jest bardzo bogata w witaminy przeciwutleniające (β-karoten, witamina C, witamina E), naturalny kwas foliowy, fitozwiązki (flawonoidy) i minerały, takie jak selen. Za zmniejszanie stanów zapalnych mogą odpowiadać fitozwiązki zawarte w produktach pełnoziarnistych czy oliwie z oliwek. Jednak nadmiar tych produktów zwłaszcza oliwy z oliwek (1 łyzka to 120 kcal), zwłaszcza przy małej aktywności fizycznej,  może skutkować nadmierną masą ciała, która z kolei ma wpływ na przewlekłe stany zapalne, stres oksydacyjny, wrażliwość na insulinę i ogólny stan zdrowia. 

1. Modyfikacja hormonów i czynników wzrostu odpowiedzialnych za rozwój raka 

Chociaż spożywanie diety śródziemnomorskiej nie wymaga samo w sobie liczenia kalorii to dane z randomizowanych badań klinicznych wskazują, że zastępowanie rafinowanej i przetworzonej żywności typowej dla diety zachodniej, minimalnie przetworzoną żywnością roślinną charakterystyczną dla diety śródziemnomorskiej powoduje znaczną utratę wagi. Ponadto kobiety na diecie śródziemnomorskiej miały znaczny wzrost stężenia w osoczu kilku białek, takich jak IGFBP-1, IGFBP-2 i SHBG, co skutkowało zmniejszeniem aktywności biologicznej insulinopodobnego czynnika wzrostu 1 ( IGF-1), testosteronu i estradiolu. Te związki mają wpływ na podział komórek i stymulują rozwój i wzrost kilku powszechnych nowotworów, w tym raka piersi, okrężnicy, prostaty, trzustki i endometrium. Ponadto wykazano, że wysoka zawartość błonnika w tradycyjnej diecie śródziemnomorskiej może zwiększać masę kałową i wydalanie estrogenów, co prowadzi do zmniejszenia stężenia estronu i estradiolu w osoczu. Wreszcie, niektóre pokarmy roślinne zwykle spożywane w diecie śródziemnomorskiej zawierają bogactwo związków chemicznych o innych potencjalnych korzyściach zdrowotnych w walce z rakiem, w tym likopen (pomidor), kapsaicyna (ostra papryka), związki siarkoorganiczne (cebula, czosnek), izotiocyjaniany, indol-3-karbinol, sulforofan (warzywa kapustne), poliacetyleny (dynia, marchew), monoterpeny (pomarańcze, cytryny) oraz kwas ferulowy i spermidyna (pełne ziarna).

1. Hamowanie szlaków sygnalizacyjnych (m.in. mTOR) poprzez redukcję aminokwasów

Całkowite spożycie białka w tradycyjnej diecie śródziemnomorskiej jest średnio o 20% niższe niż w typowej diecie zachodniej, przy czym spożycie białka zwierzęcego jest o 50 do 60% niższe. Większość białka pochodzi z roślin strączkowych i pełnych zbóż. Istnieją pewne doniesienia, że umiarkowane ograniczenia spożycia białka (poprzez hamowanie szklaków prostarzeniowych i pronowotworowych mTOR) wydłuża życie (uwaga: nie ma to zastosowania w przypadku istniejącej już choroby nowotworowej, gdzie wysoka podaż białka jest zalecana, a nawet konieczna). Badania przeprowadzone na zwierzętach wykazały, że zastąpienie białek zwierzęcych roślinnymi, może zmniejszyć ryzyko zachorowania na raka prostaty i piersi. 

1. Produkcja metabolitów przez mikroflorę jelitową. 

Dieta ma duży wpływ na biologię mikrobiomu jelitowego. Określone składniki odżywcze, zwłaszcza białko i nierozpuszczalny błonnik, mają znaczny wpływ na strukturę, funkcję i wydzielanie metabolitów mikroflory jelitowej, które modulują funkcje odpornościowe. Ważną cechą diety śródziemnomorskiej jest bardzo wysoka zawartość i biodostępność błonnika, w szczególności błonnika nierozpuszczalnego, która jest ponad 2-krotnie wyższa niż w zwykłej diecie zachodniej. Wykazano, że wysokie spożycie błonnika pokarmowego ma duży wpływ na modyfikacje mikroflory. Długoterminowe spożywanie diet bogatych w rośliny z ograniczonym spożyciem kalorii wiąże się z bogatszą i bardziej zróżnicowaną filogenetycznie mikroflorą kałową. Natomiast dieta zachodnia powoduje wymieranie określonych linii bakteryjnych, co może negatywnie wpływać na dojrzewanie i funkcjonowanie układu odpornościowego oraz zwiększać ryzyko rozwoju szeregu chorób.

Jaki wpływ ma dieta śródziemnomorska na wybrane rodzaje raka

Rak piersi 

Dieta śródziemnomorska może być czynnikiem ochronnym w zmniejszaniu zachorowalności na raka piersi dzięki regularnemu przyjmowaniu błonnika, przeciwutleniaczy, w tym flawonoidów, witamin i karotenoidów, które mogą redukować estrogeny i wpływać na poziom hormonów płciowych, a tym samym neutralizować wolne rodniki, w celu ochrony przed uszkodzeniami DNA i zmniejszenia stresu oksydacyjnego. 

Osoby stosujące niezdrowe diety mają aż 3-krotnie większe ryzyko zachorowania na ten rodzaj raka niż osoby stosujące dietę śródziemnomorską. 

Nie bez znaczenia jest też wybór obróbki kulinarnej. Badania wykazały, że osoby, które stosują smażenie mięsa mają prawie siedmiokrotnie większe ryzyko zachorowania na raka piersi niż osoby stosujące metodę duszenia. Również porównując osoby, które nie spożywają oliwy z oliwek lub spożywają ją rzadko, raz lub dwa razy w tygodniu, mają one 4,5 razy większe ryzyko zachorowania w porównaniu z osobami, które spożywają oliwę z oliwek codziennie. 

Rak jelita grubego 

Dieta ogólnie, a zwłaszcza dieta śródziemnomorska, odgrywa kluczową rolę w raku jelita grubego, ponieważ zdrowe lub niezdrowe wzorce żywieniowe są uważane za jedne z najważniejszych czynników ryzyka wystąpienia tego nowotworu. 

Okazało się, że błonnik, wapń i regularne spożywanie czosnku mogą stanowić elementy ochronne zmniejszające ryzyko raka jelita grubego, podczas gdy niezdrowe wzorce żywieniowe czyli wysokie spożycie nabiału, mięsa, rafinowanych zbóż, słodyczy, napojów energetycznych i sosów, zwiększają ryzyko zachorowania na ten rodzaj raka.

Rak prostaty

Badania potwierdziły istnienie silnego związku między sposobem odżywiania, a ryzykiem raka prostaty. Wykazały, że rak prostaty był mniej rozpowszechniony w rejonie śródziemnomorskim niż w Europie Północnej

W przypadku tego rodzaju nowotworu tłuszcze, zwłaszcza tłuszcze i oleje pochodzenia zwierzęcego, nabiał i wapń mogą zwiększyć ryzyko zachorowania, podczas gdy wysokie spożycie błonnika i warzyw, soi, roślin strączkowych, zielonej herbaty i pomidorów, czyli wzrost ilości folianów, witamin, zwłaszcza witaminy C oraz składników odżywczych w postaci likopenu, działają ochronnie na prostatę, zmniejszając ryzyko zachorowania na raka.

Rak żołądka

W odniesieniu do raka żołądka, chociaż dominującym czynnikiem ryzyka jest obecność Helicobacter pylori (odpowiedzialnej za 89% przypadków), możemy zauważyć, że cechy śródziemnomorskie, reprezentowane głównie przez wysokie spożycie przeciwutleniaczy, zawartych w świeżych owocach i warzywach, mogą przyczynić się do zmniejszenia ryzyka raka żołądka. W rzeczywistości przeciwutleniacze zmniejszają oksydacyjne uszkodzenia DNA, eliminując wolne rodniki i biorąc udział w wielu przemianach biologicznych związanych ze wszystkimi nowotworami. Spożywanie świeżych owoców i warzyw może zmniejszyć negatywny wpływ Helicobacter pylori i wynikające z niego szkody

Rak pęcherza moczowego 

W przypadku tego rodzaju nowotworu dieta odgrywa ważną rolę, ponieważ wiele metabolitów i zanieczyszczeń (jak arszenik zawarty w wodzie pitnej z kranu) spożywanych pokarmów jest wydalanych przez drogi moczowe i w związku z tym wchodzi w bezpośredni kontakt z błoną śluzową pęcherza moczowego. Natomiast korelacja między dieta śródziemnomorską a tym rodzajem raka nie jest do końca jasna. 

Nowotwory żeńskiego układu rozrodczego 

Rak jajnika, rak sromu, rak pochwy, rak szyjki macicy i rak endometrium to szereg nowotworów związanych z żeńskim układem rozrodczym. Podczas gdy rak jajnika, sromu i pochwy występuje rzadko, a ich czynniki ryzyka są związane z elementami niezwiązanymi z dietą (jak czas pierwszej miesiączki, macierzyństwo, menopauza po 55 r.ż., palenie tytoniu i dziedziczność), etiologia raka szyjki macicy i raka endometrium może mieć istotną korelację z dietą. Regularne spożywanie owoców, warzyw, a co za tym idzie składników odżywczych, takich jak witaminy A, E, C, foliany, karotenoidy i minerały, może przyczynić się do zmniejszenia ryzyka raka szyjki macicy, dzięki na ochronnej roli odgrywanej przez te składniki odżywcze w hamowaniu proliferacji komórek nowotworowych i zapobieganiu uszkodzeniom DNA.

Jeśli chodzi o raka endometrium, głównym czynnikiem powstawania tego nowotworu jest ekspozycja na endogenne lub egzogenne estrogeny. Biorąc pod uwagę silną korelację między nadwagą lub otyłością a problemami hormonalnymi, można przypuszczać, że dieta odgrywa aktywną rolę w profilaktyce wystąpienia raka endometrium modyfikując produkcję estrogenów. Regularne spożywanie warzyw i owoców chroniło przed zachorowaniem na raka endometrium, zmniejszając to ryzyko nawet o 66%.

Rak głowy i szyi

Chociaż głównymi czynnikami ryzyka są palenie tytoniu, nadmierne spożywanie alkoholu i niektóre infekcje, takie jak wirus brodawczaka, dieta odgrywa ważną rolę. Niektóre badania epidemiologiczne podkreślają działanie ochronne diety śródziemnomorskiej ze względu na wysokie spożycie owoców i warzyw, co ma znaczenia zwłaszcza w przypadku raka jamy ustnej.

Rak trzustki 

Ciężko określić wpływ diety na ten rodzaj nowotworu ponieważ uważa się, że jest on jednym z najbardziej złośliwych z powodu późnej diagnozy, często w zaawansowanych fazach, i słabego wskaźnika przeżywalności  Jednak spożycie świeżych owoców i warzyw wraz z niskim spożyciem przetworzonej żywności bogatej w sód może stanowić czynnik determinujący początek choroby. W rzeczywistości procesy oksydacyjne, zapalne lub działanie innych czynników rakotwórczych można zmniejszyć dzięki poprawie jakości diety, co z pewnością wpływa na pojawianie się kamieni żółciowych i zmniejsza otyłość, które są uważane za czynniki ryzyka wystąpienia tego rodzaju nowotworu. 

Nie sposób zauważyć jak istotny wpływ wywiera dieta śródziemnomorska na te rodzaje chorób nowotworowych. Warto zatem rozważyć wprowadzenie zasad tej diety do naszego jadłospisu, uwzględniając również obecność w diecie naszych lokalnych produktów, sezonowości i spróbować odżywiać się tak, aby zabezpieczyć nasz organizm przed zachorowaniem. 

Literatura

Mentella, M.C.; Scaldaferri, F.; Ricci, C.; Gasbarrini, A.; Miggiano, G.A.D. Cancer and Mediterranean Diet: A Review. Nutrients 2019, 11, 2059. https://doi.org/10.3390/nu11092059

Tosti V, Bertozzi B, Fontana L. Health Benefits of the Mediterranean Diet: Metabolic and Molecular Mechanisms. J Gerontol A Biol Sci Med Sci. 2018 Mar 2;73(3):318-326. doi: 10.1093/gerona/glx227. PMID: 29244059; PMCID: PMC7190876.

Toklu, H.; Nogay, N.H. Effects of Dietary Habits and Sedentary Lifestyle on Breast Cancer among Women Attending the Oncology Day Treatment Center at a State University in Turkey. Niger. J. Clin. Pract. 2018, 21, 1576–1584.

Autorka: dr inż. Natalia Idaszewska – dr inż. Specjalistka w zakresie żywienia,  adiunkt Politechnika Poznańska; Wydział Inżynierii Lądowej i Transportu; Instytut Maszyn Roboczych i Pojazdów Samochodowych