Autor: jstraburzynska

Artykuł powstał w ramach projektu  pt.: „Wydawnictwa dla Amazonek”,  który realizowany jest dzięki dofinansowaniu ze środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych

„Komunikacja z rodziną pacjenta onkologicznego.”

Autorka: Dr n. med. Marta Homa 

Psycholog kliniczny, Neuropsycholog, Psychoonkolog

W sytuacji pojawienia się kryzysu utraty zdrowia na skutek choroby nowotworowej rodzina posiada odpowiednie umiejętności by obdarzyć wsparciem osobę chorującą. Najczęściej stosowanymi formami wsparcia udzielanymi chorującemu przez rodzinę są:

• wsparcie emocjonalne, np. pomoc w poradzeniu sobie i przepracowaniu wielu pojawiających się w tym czasie uczuć;
• wsparcie rzeczowo-organizacyjne, np. pomoc w codziennych czynnościach jak: wizyta u lekarza, organizacja opieki, przygotowanie posiłku;
• wsparcie informacyjne, np. mediator między lekarzem i pacjentem, bierze na siebie odpowiedzialność informowania pacjenta, współudział w podejmowaniu decyzji;
• wsparcie duchowe.

Rodzina odgrywa zatem ważną rolę w obliczu zmagania się z nowotworem i nierzadko określa się ją “strażnikiem pacjenta”, który na danych etapach chorowania sam staje przed różnorodnymi wyzwaniami. Na wstępnym etapie choroby tj, od momentu zauważenia objawu/objawów, aż do postawienia diagnozy u rodziny obserwuje się:

• mobilizacje, chęć pomocy, wsparcia, ale także zmowę milczenia – chęć oszczędzenia choremu problemów;
• poszukiwanie przyczyn zaistniałej sytuacji:

– negatywne: wypominanie choremu jego wcześniejszego funkcjonowania;

– pozytywne: gdy opinie pacjenta i rodziny są spójne;

• pozytywne ukierunkowanie aktywności na walkę z chorobą, przewartościowanie, pogłębienie więzi emocjonalnej, dostrzeżenie piękna świata, ale także skupianie się na negatywnych skutkach – dolegliwościach, leczeniu, etc.
• przejęcie obowiązków pacjenta, zapewnienie mu logistycznej opieki itp.

W fazie przewlekłej obejmującej leczenie, okres remisji oraz nawrót choroby członkowie rodzin stają przed takimi problemami jak m.in.:

• odkładanie wielu ważnych dla chorego i członków rodziny decyzji w związku z reorganizacją życia (pobyty w szpitalu, badania, leczenie i jego następstwa)/może doprowadzić do dysfunkcji rodziny;
• konflikty mimo osiągnięcia przez chorego remisji pozwalającej przywrócić życie do normy, mogą wyrażać się w postawie:

– oczekiwania rodzin, iż zdrowy pacjent powinien podjąć obowiązki sprzed choroby/przekonanie, iż stawianie wymagań pozwoli pacjentowi myśleć o sobie jako zdrowszym oraz

– uwrażliwienia rodzin na wszelkie symptomy; nadopiekuńczość/nasilony lęk o chorego;

• problemy seksualne; bezpłodność;
• długotrwałe negatywne stany emocjonalne, najczęściej przygnębienie, niepokój, złość;
• ujawnianie się następstw leczenia onkologicznego np. osłabienie funkcji poznawczych na skutek chemioterapii czy zaburzenia zachowania i dysfunkcje poznawcze na skutek radioterapii czy leczenia neurochirurgicznego zmian w OUN;
• zmiana sytuacji ekonomicznej rodziny.

Faza zaawansowana wywołuje wśród członków rodzin ogromny stres, największy w przebiegu całej choroby onkologicznej. Bliskim chorego towarzyszą najczęściej takie emocje jak: przygnębienie, lęk, rozdrażnienie, zniecierpliwienie, dobra wola, mobilizacja vs. zmęczenie, zniechęcenie, poczucie winy – nie jestem dobrym opiekunem. Bliscy chorego w tym okresie intensywnie odczuwają fizyczne i psychiczne zmęczenie chorobą, sprawowaniem opieki oraz ujawnia się u nich lęk o własną przyszłość, w tym warunki finansowo-bytowe rodziny.

Podsumowując, można uznać, iż choroba nowotworowa dotykając pacjenta, dotyka również członków jego rodziny (w literaturze przedmiotu rodziny pacjentów nierzadko określa się  pacjentami II-rzędu) powodując:

• stres – rozumiany jako wyzwanie lub zagrożenie;
• konieczność przystosowania się do nowej sytuacji (np. sprawy związane z opieką i pielęgnacją);
• zmiany w relacjach (np. weryfikacja pojęcia bliskości, intymności);
• zmiany w funkcjonowaniu społecznym;
• potrzebę wypracowania nowych sposobów komunikowania się;
• konfrontacje wyobrażeń z rzeczywistością (na temat prawdy, szczerości, otwartości);
• zmierzenie się z cierpieniem i własną bezradnością;
• nowe emocje – ujawniane lub skrywane (m.in. lęki, fobie, depresje);
• nowe zjawiska/problemy związane z życiem duchowym;
• problemy egzystencjalne – związane z sensem życia, sensem cierpienia i śmierci, wolnością;
• poczucie straty – obecnie i w przyszłości;
• potrzebę znalezienia odpowiedzi na pytania: “kim jestem, jakie jest moje miejsce w rodzinie, jaka jest moja rodzina”.

Szczególnie trudnym wyzwaniem dla funkcjonowania obciążonej chorobą rodziny może okazać się wypracowanie nowych sposobów komunikowania się z uwagi na występujące już wcześniej bariery komunikacyjne wśród, których główne wymienia się:

1. filtrowanie – słuchanie wybiórczo, filtrowanie informacji;

2. porównywanie – ocenianie czy porównywanie siebie z rozmówcą;

3. skojarzenia – treść wypowiedzi rozmówcy wywołują skojarzenia, w które się zagłębiamy;

4. przygotowywanie odpowiedzi – myślenie o tym co za chwilę odpowiedzieć, mimo starania się by wyglądać na zainteresowanych;

5. domyślanie się – usiłowanie znalezienia odpowiedzi na to co rozmówca ma „naprawdę” na myśli;

6. osądzanie – w trakcie rozmowy osądzanie i reagowanie schematycznie;

7. utożsamienie się – odnoszenie do własnego życia i osądzanie w kontekście własnych doświadczeń wszystkiego co mówi rozmówca;

8. udzielanie rad – słuchanie tylko początku, następnie szukanie rad dla rozmówcy;

9. sprzeciwianie się:

• gaszenie – wygłaszanie sarkastycznych uwag, które zniechęcają rozmówcę do kontynuowania rozmowy,
• dyskontowanie – na usłyszany komplement wyliczanie wszystkiego, co może obniżyć jego wartość;

10. przekonanie o swojej racji – podnoszenie głosu, atakowanie, by obronić własne stanowisko; przejawia się w tym niezdolność do przyjmowania krytyki i brak zgody na inny punkt widzenia;

11. zmiana toru – obracanie wypowiedzi rozmówcy w żart lub zmienianie tematu;

12. zjednywanie – słuchanie na tyle by nie zgubić wątku, ale tak naprawdę w ogóle się nieangażowanie się.

Celem usprawnienia porozumiewania się oraz zniesienia wymienionych wyżej barier komunikacyjnych mogących intensyfikować się na skutek pojawienia się kryzysu choroby w rodzinie warto do rozmowy wprowadzić kilka ogólnych zasad:

a. poznawanie samego siebie – trudno oczekiwać od innych, że nas zrozumieją jeśli nie rozumiemy sami siebie, nadawca powinien mieć jasność tego co chce przekazać oraz mieć świadomość siebie, swoich zalet, preferencji, temperamentu, motywów, celów;

b. uwzględnianie chwiejności uwagi rozmówcy –  każda osoba ma ograniczoną możliwość przetwarzania informacji/trudno jest nam odbierać wszystkie treści od rozmówcy, stąd w przekazie należy unikać nadmiaru informacji oraz zważać na selektywność uwagi rozmówcy tj. przekręcanie, nadawanie własnego sensu;

c) respektowanie uczuć drugiej strony – ważne jest aby wziąć pod uwagę stan emocjonalny rozmówcy, należy przewidywać perspektywę odbiorcy i używać podobnego kodu (język ciała, ton głosu, krótkie informacje, używanie klaryfikacji, odzwierciedlenia);

d) zwracanie uwagi na sens a nie na formę – łatwiej nam będzie zrozumieć sens rozmowy jeżeli postaramy się uchwycić sens całego przekazu a nie tylko jej fragmentów;

e) przyjmowanie punktu widzenia swoich rozmówców – chwilowa zamiana ról i zobaczenie sytuacji oczami naszego rozmówcy może okazać się bardzo pomocna w procesie porozumiewania,  zwłaszcza w sytuacji konfliktowej;

f) mówienie w sposób jasny i rzeczowy – warto unikać skomplikowanej formy zdań, używania wielu metafor/przenośni, mówienia od tyłu, nadmiaru informacji;

g) wspieranie słów komunikacją niewerbalną – spójność w słowie i geście pozwala uniknąć sprzecznych komunikatów.

Niezwykle istotne w procesie komunikacji z rodziną jest przygotowanie się do rozmów na trudne tematy. Przeprowadzenie takiej rozmowy może ułatwić nam:

• przećwiczenie tego co ma zostać przekazane;
• świadomość, że bliska osoba może nie chcieć usłyszeć tego co chcemy jej przekazać;
• wybranie odpowiedniego, spokojnego momentu, w celu zapytania czy możemy  porozmawiać;
• jasne określenie celów rozmowy – wyjaśnienie bliskiej osobie, dlaczego poprosimy o rozmowę i jakich spodziewamy się rezultatów (czasami jest to po prostu wysłuchanie);
• mówienie od serca;
• danie bliskiej osobie czasu, aby mogła mówić/ nieprzerywanie, nieprzeszkadzanie;
• świadomość, że nie wszystkie potrzeby muszą być wyrażone w jednej rozmowie.

Należy pamiętać, iż jeżeli osoba bliska nigdy nie należała do osób, które potrafią wprost ujawniać swoje emocje, to nagle, pod wpływem choroby wszystko się nie zmieni – nazywanie swoich emocji i potrzeb nadal prawdopodobnie będzie dla niej dużym wyzwaniem. Warto natomiast zaznaczać, że rozmowa jest ważna, gdyż pozwala w tej trudnej, wyjątkowej sytuacji stać się sobie jeszcze bliższymi. Jednocześnie należy pozwolić na wybór z kim i na jaki temat bliski chce rozmawiać oraz że nie zawsze wszystko trzeba nazywać wprost, niekiedy wspólne milczenie, wymiana spojrzenia, pojedyncze słowa pozwalają zrozumieć wzajemne przeżycia.

Ponadto usprawnienie komunikacji między członkami rodzin w obliczu choroby może ułatwić:

1. mówienie otwarcie o stresie – pozostawianie problemów, które wymagają omówienia prowadzi do oddalania się od siebie i samotności; obniżać poziom stresu może poruszenie w rozmowie o chorobie i wynikających z niej problemów takich  pytań jak :

• co czujecie w związku z nową sytuacją?
• czego wzajemnie od siebie oczekujecie?
• w jaki sposób macie komunikować swoje oczekiwania?
• jak macie podzielić obowiązki i odnaleźć się w nowych rolach? czy decydujecie się podzielić obowiązki pomiędzy rodzinę?
• jak rozwiązać problemy z opieką nad dziećmi?
• z kim chcecie rozmawiać o waszych problemach?
• czy choroba musi ograniczać bliskość?

2. stworzenie “drużyny”  – pozwala przemyśleć/przeanalizować różne tematy jak:

• jakie decyzje powinniście podejmować razem?
• jakie decyzje powinniście podejmować każde z osobna?
• jak w innych sytuacjach, sprzed choroby radziliście sobie?
• w jaki sposób obecna sytuacja jest podobna do tych wcześniejszych i czy możecie czerpać mądrość z tamtych doświadczeń?
• które zadania rodzinne moglibyście wykonywać wspólnie?
• jakiego typu zadania są dla ciebie łatwiejsze, a jakie trudniejsze?

 W obliczu choroby nowotworowej “bycie drużyną” jest wskazane bardziej niż zwykle.

3. podtrzymanie intymności – na skutek choroby ujawnia się wiele czynników utrudniających życie seksualne jak: zmęczenie osoby chorującej, zmęczenie osoby wspierającej, oddalenie się od siebie lub napięta relacja, dyskomfort z powodu wyglądu osoby chorującej po stronie chorego lub/i partnera, obawa przed skrzywdzeniem partnera/ osoby chorującej, zmniejszenie zainteresowania seksem lub trudności w uprawianiu seksu na skutek leczenia onkologicznego. Mimo trudności związek nadal może pozostawać intymnym, zwłaszcza przy założeniu, że intymność to nie tylko fizyczność, ale także uczucia o które można zadbać poprzez: rozmowę bez ocen czy wyciągania zbyt szybkich wniosków; zadbanie o wspólną przestrzeń i wzajemne dawanie sobie czasu; zmiany w sposobie i formie sprawiania sobie wzajemnie przyjemności fizycznej; rozmowę z terapeutą par.

4. planowanie “specjalnych” wydarzeń – planowane wydarzenia nie muszą być bardzo atrakcyjne/wyszukane, mogą oznaczać cokolwiek co oboje lubicie np. wspólne oglądanie filmu, spacer, jedzenie w mieście, spotkanie ze znajomymi; z uwagi na samopoczucie chorującej osoby należy uwzględniać zmianę planów w ostatniej chwili.

5. mówienie “dziękuję” – z uwagi na doświadczenie choroby podział dotychczasowych obowiązków ulega zmianie/ choroba utrudnia pacjentowi realizowanie wielu zadań w domu – warto zatem zauważać małe rzeczy, które chorujący jednak nadal wykonuje i podziękować za nie, okazanie odrobiny wdzięczności może być bardzo ważne w tym wymagającym czasie.

Bibliografia:

• Barraclough J. Rak i emocje. Warszawa: Wyd. Medyczne SANMEDICA.
• Bret A, Boyer BA, Paharia MI. Comprehensive Handbook of Clinical Health Psychology. Hoboken: John Wiley & Sons.
• Chojnacja-Szawłowska G. Psychologiczne aspekty przewlekłych chorób somatycznych. Warszawa: Vizja Press&IT.
• De Walden-Gałuszko K, Ciałkowska-Rysz A. Medycyna Paliatywna. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL.
• De Walden-Głuszko K. Psychoonkologia w praktyce klinicznej. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL.
• De Walden-Gałuszko K. U kresu. Opieka psychopaliatywna, czyli jak pomóc choremu, rodzinie i personelowi medycznemu środkami psychologicznymi. Gdańsk: Wydawnictwo medyczne MAKmed.
• Dormuller M., Dietzfelbinger H. „Psychoonkologia. Diagnostyka. Metody terapeutyczne”. Wrocław: Elsevier Urban & Partner.
• Forshaw M. Advanced Psychology Health Psychology. Oxford: Oxford University Press
• Krajnik M. Opowieści o raku. Gdańsk: Wydawnictwo Via Medica.
• Rogiewicz M. Praktyczny podręcznik psychoonkologii dorosłych. Kraków: Medycyna Praktyczna

Inne:

• Materiały udostępnione w ramach szkolenia specjalizacyjnego z Psychologii Klinicznej.
• Materiały udostępnione w ramach szkolenia personelu medycznego w zakresie psychoonkologii. Szkolenie finansowane przez Ministerstwo Zdrowia. Realizator Wielkopolskie Centrum Onkologii.
• Materiały udostępnione w ramach Studiów Podyplomowych z Psychoonkologii na UAM w Poznaniu.
• Poradniki Fundacji Tam i z Powrotem,  strona: www.programedukacjionkologicznej.pl

Autorka: dr n. med. Marta Homa – psycholog kliniczny, neuropsycholog, psychoonkolog. Absolwentka psychologii UAM w Poznaniu, podyplomowego studium z Psychoonkologii Klinicznej, kursu podstawowego Psychoterapii Systemowej Indywidualnej i Rodzin, studiów podyplomowych z neuropsychologii. W 2020 r. ukończyła specjalizację z psychologii klinicznej, specjalność: neuropsychologia. Doświadczenie zawodowe w Wielkopolskim Centrum Onkologii oraz Wojskowym Instytucie Medycznym–Państwowy Instytut Badawczy, współpraca z Poznańskim Towarzystwem „Amazonki” oraz Federacją Stowarzyszeń „Amazonki”. Wykładowca na UAM, Uniwersytecie Medycznym, Uniwersytecie SWPS. Aktywnie uczestniczy w licznych konferencjach i szkoleniach psychologicznych z zakresu psychologii klinicznej, neuropsychologii, psychoonkologii i interwencji kryzysowej. Członek Polskiego Towarzystwa Psychoonkologicznego, Polskiego Towarzystwa Psychologicznego oraz Wielkopolskiego Towarzystwa Terapii Systemowej. 

Artykuł powstał w ramach projektu  pt.: „Wydawnictwa dla Amazonek”,  który realizowany jest dzięki dofinansowaniu ze środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych

Zaprzyjaźnij się z własnym układem nerwowym, czyli o nawigowaniu po autonomicznym układzie nerwowym z perspektywy teorii poliwagalnej

Autor: mgr Monika Tobolska

Autonomiczny układ nerwowy

Nadrzędnym celem autonomicznego układu nerwowego jest utrzymanie nas przy życiu, szczególnie w sytuacjach silnego stresu. Układ ten reguluje podstawowe procesy biologiczne (pracę serca, oddychanie czy trawienie), ale także jest niezbędny do utrzymania równowagi ciała i psychiki. Działa „autonomicznie” i automatycznie bez udziału naszej świadomości.

Krótko o stanach autonomicznych

Autonomiczny układ nerwowy nieustannie monitoruje otoczenie, relacje, stan organizmu, szukając wskazówek bezpieczeństwa, niebezpieczeństwa czy zagrożenia życia i odpowiednio do nich aktywuje swoje części: 

1. przywspółczulny układ błędny brzuszny;
2. współczulny układ nerwowy;
3. przywspółczulny układ błędny grzbietowy.

1. Układ błędny brzuszny jest aktywowany w sytuacji bezpieczeństwa. Odpowiada za zdrowie, wzrost, regenerację. To w tym stanie autonomicznym czujesz się połączona ze sobą, z ludźmi i ze światem. Jesteś otwarta na nowe doświadczenia i zmiany. Angażujesz się w relacje społeczne. Potrafisz z empatią słuchać drugiej osoby i z równą empatią traktujesz swoje pragnienia i odczucia, co jest podstawą konstruktywnej rozmowy i owocnej współpracy. Potrafisz z humorem odpowiadać na kłopotliwe sytuacje. Jesteś w stanie twórczo rozwiązywać problemy i wypracowywać optymalne rozwiązania. Świat jest pełen możliwości, a Ciebie wypełnia ciekawość. Zamiast problemów, widzisz wyzwania. Ludzie są pomocni i przyjaźni, a Ty czujesz się dobrze i bezpiecznie ze sobą, w relacjach i w Twoim środowisku. Ze stanem psychicznym (emocje, myśli, przekonania) współgra ciało. Tętno jest uregulowane, a oddech głęboki. Mięśnie są zrelaksowane (Tab.1).

2. Kiedy jesteśmy w niebezpieczeństwie „włącza” się współczulny układ nerwowy. Jest on odpowiedzialny za mobilizację energii niezbędną do walki lub ucieczki. Uruchamia on oś HPA (podwzgórze-przysadka-nadnercza), która zasila nasz organizm adrenaliną i kortyzolem. Czujemy, że zalewa nas energia. Przygotowujemy się do dużego wydatku energetycznego: oddech przyspiesza, serce bije szybciej, mięśnie są napięte, a ciało jest jakby gotowe do skoku. Naczynia krwionośne zwężają się, zmniejszając ryzyko wykrwawienia się w przypadku urazu. To zwężenie naczyń z pewnością znasz z autopsji, bo efektem tego jest tak zwane „chowanie się żył” przy pobieraniu krwi. Personel pielęgniarski ma wtedy trudności z wkłuciem się. Świat pełny jest zagrożeń i wrogich ludzi. A ty jesteś bardzo czujna, by te wszystkie niebezpieczeństwa odpowiednio wcześnie wykryć. W tym stanie nie ma gotowości na jakiekolwiek zmiany. Nawet najbliższa osoba traktowana jest jak wróg, co sprzyja eskalacji konfliktów, a nie ich rozwiązaniu. Kiedy czujemy w ciele ogrom współczulnej energii, trudno się, skupić, trudno słuchać, trudno myśleć. Subtelny świat społecznych zachowań upraszcza się do dwóch podstawowych reakcji obronnych: walki i ucieczki. Remedium w takiej sytuacji jest powiedzenie sobie i rozmówcy: „Stop”, ochłonięcie i powrót do dialogu, kiedy uspokoisz się i poczujesz połączenie błędne brzuszne. Bo tylko ono niesie obietnicę porozumienia się. Warto o tym wiedzieć i wykorzystywać tę wiedzę w relacjach z partnerem czy partnerką, z rodziną, z przyjaciółmi, z szefem i współpracownikami, a także z personelem medycznym. 

3. Układ błędny grzbietowy w czasie autonomicznego bezpieczeństwa reguluje pracę układu pokarmowego. Kiedy jednak autonomiczny układ nerwowy „uzna”, że nasze życie jest zagrożone, przełącza się na tryb przetrwania, czyli zamrożenia na płaszczyźnie fizjologicznej, psychicznej i społecznej. Mięśnie stają się wiotkie, tętno spada, oddech ulega spowolnieniu. Obniża się metabolizm, co przejawia się w zmniejszeniu apetytu i zaburzeniu trawienia. Wzrasta próg bólu. Widoczna jest niechęć do ruchu oraz społeczne wycofanie. Czujemy się zagubieni albo mamy wrażenie, że jesteśmy w potrzasku, z którego nie ma drogi wyjścia. W poczuciu osamotnienia nie potrafimy dostrzec możliwości działania. Nie mamy połączenia ze sobą, z innym i ze światem. Czujemy się wyobcowani, jesteśmy na emocjonalnej pustyni. Wszelkie przejawy naszej egzystencji zanikają, a jeśli jeszcze funkcjonujemy, to robimy to automatycznie, odcięci od emocji, myśli i działań. Poziom energii jest minimalny, ledwie wystarczający do przeżycia.

Dzięki autonomicznemu układowi nerwowemu mogliśmy przetrwać jako gatunek. Natychmiastowa reakcja obronna organizmu była konieczna, by ocalić życie. I obecnie, dzięki takiemu funkcjonowaniu, możemy szybko zadziałać w razie niebezpieczeństwa, bo nasz układ nerwowy chroni nas po dziś dzień. Możemy mu być za to wdzięczni. Wszystkie stany autonomiczne są potrzebne i pełnią ważne funkcje. 

  Ich hierarchię można przedstawić za pomocą drabiny autonomicznej (Rys1).

Na szczycie znajduje się gałąź brzuszna nerwu błędnego. Jeśli potrafimy radzić sobie ze stresem za pomocą własnych umiejętności (samoregulacja) jak i wsparcia innych (koregulacja) możemy cieszyć się bezpieczeństwem i łącznością, wzrastać, zdrowieć i regenerować się. Jednak, jeżeli wyzwania przekraczają nasze możliwości radzenia sobie, kontrolę przejmuje układ współczulny. Obroną jest walka lub ucieczka wymagające zmobilizowania energii. Jeśli to aktywne działanie nie przyniesie rezultatu, pozostaje najbardziej podstawowa strategia jaką jest zamrożenie. 

Codziennie przechodzimy przez różne stany autonomicznie, doświadczamy zróżnicowanych reakcji ciała, emocji, zachowań i w rozmaity sposób postrzegamy siebie i otoczenie. To jest normalne, jeżeli potrafimy elastycznie przechodzić przez te stany oraz wiemy, jak powrócić do naszego autonomicznego domu, czyli do stanu błędnego brzusznego. Bo przecież w domu czujemy się bezpiecznie, możemy się zregenerować i wypocząć, możemy nabrać sił i z energią oraz z ciekawością eksplorować świat. Potrafimy korzystać ze wszystkich naszych zdolności. Jesteśmy kochający, słuchający, społeczni i przywiązani do innych. Kiedy masz poczucie, że utknęłaś w jakimś stanie np. ciągle czujesz w sobie lęk i napięcie, czy jesteś zupełnie zobojętniała, odłączona od energii, siebie i otoczenia i nie potrafisz odnaleźć drogi do domu, to znak, że potrzebujesz przewodnika, który pomoże Tobie tę drogę odszukać. Tym przewodnikiem może być psycholog. 

Zauważ i nazwij, czyli w jakim miejscu drabiny autonomicznej jesteś

Twoja mapa profilu osobistego

Zapraszam Ciebie do obserwacji swojego stanu autonomicznego. Zwróć uwagę na to, jak manifestuje się u Ciebie każdy ze stanów. Przeczytaj opis każdego z nich. Kiedy czułaś się podobnie? Przypomnienie sobie konkretnej sytuacji pomoże Tobie przyjrzeć się, jak przejawiają się u Ciebie stany autonomiczne. Zwróć uwagę na Twoje ciało, emocje, myśli, postrzeganie siebie i świata, zachowania, wpływ na sen, jedzenie i używanie takich substancji jak alkohol, papierosy czy gry komputerowe etc. Pomocna może być tabela 1. Zacznij od stanu błędnego brzusznego i sięgnij pamięcią do osobistych doświadczeń. Może przypomnisz sobie Twojej ostatnie wakacje; może rozmowę z przyjacielem; może ciepłe spojrzenie kogoś bliskiego, które dodało Tobie otuchy w trudnym momencie życia; może błogie chwile, kiedy leżałaś na plaży i rozkoszowałaś się ciepłem słońca i orzeźwiającym powiewem morskiej bryzy; może rozgwieżdżone niebo nad głową, kiedy czułaś połączenie ze Wszechświatem; może czas spędzony z Twoim Dzieckiem czy zachwyt nad pięknem natury czy sztuki. Poczuj te chwile połączenia i bezpieczeństwa bardzo wyraźnie, po czym wypełnij mapę profilu. Następnie przejść do stanu współczulnego i, kiedy znajdziesz odpowiednie wspomnienie, poczuj je tylko na tyle, by wypełnić tabelę. Podobnie zrób ze stanem błędnym grzbietowym. Pamiętaj nie zanurzaj się cała w tym doświadczeniu, poczuj je tylko w takim stopniu, jaki umożliwi Tobie wypełnienie mapy. Nazwij je w sposób dla Ciebie zrozumiały i przyjazny. Gdy wypełnisz profil podziękuj sobie i ponownie przypomnij sobie chwile, kiedy czułaś się bezpiecznie i przenieś się do stanu błędnego brzusznego. To wewnętrzne uregulowanie i radość będzie nagrodą za wykonaną pracę. 

Może już teraz wiesz, w jakim miejscu na drabinie autonomicznej byłaś w momencie diagnozy. Czy chciałaś zniknąć, ogarnęła Cię rozpacz i brak nadziei, czy chciałaś walczyć z całym światem o własne zdrowie? Na jakim szczeblu bywasz najczęściej? W jakim jesteś teraz? W jakim pragniesz być? Zauważaj i nazywaj swoje stany, by świadomie nawigować po układzie nerwowym. 

Mapa profilu osobistego pomoże Tobie zaprzyjaźnić się z układem nerwowym i rozpoznawać aktualne stany autonomiczne. Arkusz do wypełnienia znajdziesz na końcu artykułu.

Tab.1. Tabela stanów autonomicznych (D. Dana, 2020).

Droga do Twojego autonomicznego domu, czyli trochę o przebłyskach

Deb Dana nazywa stan błędny brzuszny naszym autonomicznym domem. Może Tobie wydawać się, że doświadczenie bezpiecznego odprężenia zagubiło się gdzieś od momentu diagnozy nowotworu piersi, że najlepiej znanym Tobie odczuciem jest niepewność, wszechobecny lęk, poczucie, że Twój świat został nieoczekiwanie przewrócony do góry nogami, że czeka Cię nadludzkie wyzwanie. Czy znajdziesz w sobie wystarczające siły, by je podjąć? Jak sobie z nim poradzisz? Czy jesteś w tej życiowej próbie sama czy jest ktoś, kto wesprze Cię w trudnych momentach, na kogo możesz zawsze liczyć? Wśród tych kłębiących się myśli, targających Cię emocji niełatwo dostrzec światełko w mroku. Jednak, gdy wnikliwiej przyjrzysz się swoim doznaniom w ciągu dnia czy tygodnia, na pewno znajdziesz chociaż mikrochwile, kiedy znowu przez ułamek sekundy czujesz się bezpiecznie i dobrze, połączona ze sobą, ludźmi i otoczeniem, w harmonii i spokoju, kiedy jesteś ciekawa tego, co niesie świat i gotowa na zmiany. Tym przebłyskiem może być dla Ciebie uśmiech kogoś bliskiego, ciepłe przytulenie, śmiech Twojego Dziecka, Zachwyt Twojego Wnuka, dawno niesłyszana melodia, śpiew ptaków, szum morza, znajomy zapach czy mruczenie Twojego kota. Te chwile to tak zwane przebłyski aktywacji układu błędnego brzusznego. To swoista latarnia, która przypomina, że Twój bezpieczny autonomiczny dom czeka na Ciebie i jednocześnie prowadzi do niego. Jesteśmy biologicznie zaprogramowani do łatwiejszego zauważania i zapamiętywania bodźców negatywnych niż pozytywnych, ponieważ to sprzyjało naszemu przetrwaniu. To sprawia, że chwile uregulowania mogą umknąć naszej uwadze. A są one niezbędne dla  naszego zdrowia fizycznego i psychicznego. Więc warto ich szukać.

Przebłyski- ćwiczenie

1. Postanów sobie, że każdego dnia odnajdziesz jeden przebłysk. To swoiste zaproszenie do stanu błędnego brzusznego.
2. Gdy go dostrzeżesz, zatrzymaj się i smakuj ten stan przez co najmniej jedną minutę. Zwróć uwagę na odczucia z ciała, emocje, myśli czy Twoje reakcje. 
3. Stwórz dziennik przebłysków, w którym zanotujesz te mikrochwile. 
4. Z czasem, gdy nabędziesz wprawy, z łatwością dostrzeżesz kilka przebłysków dziennie. Smakuj je i odnotowuj w swoim notesie.
5. Zawsze możesz sięgnąć po niego, by przypomnieć sobie te momenty i poczucie odprężenia i radości, które im towarzyszy. 

Podsumowanie, czyli po co jest ta wiedza?

Być może zastanawiasz, po co Tobie ta wiedza. 

1. Po pierwsze wiesz, że Twój układ nerwowy działa nieustannie, by Ciebie chronić. Dzieje się to bez Twojego świadomego udziału. W obliczu realnego zagrożenia natychmiastowa reakcja może uratować Twoje życie.
2. W każdym momencie jesteś w jakimś miejscu drabiny autonomicznej, z czym wiążą się określone reakcje fizjologiczne, emocje, myśli, postawy, zachowania, opowieści o sobie, o ludziach, o świecie.  
3. W określonych kontekstach są one adaptacyjne, czyli pełnią istotne funkcje ochronne. Dlatego tak ważne jest elastyczne przemieszanie się po drabinie autonomicznej i zdolność do powrotu do stanu bezpieczeństwa błędnego brzusznego. 
4. Tylko stan błędny brzuszny sprzyja zdrowiu, wzrostowi i regeneracji.
5. Przebłyski otwierają drzwi do tego stanu, więc sięgaj po nie!
6. Odnajdując je, odnajdujesz drogę do swojego autonomicznego domu. To jest możliwe!

BIBLIOGRAFIA

Dana D. (2020). Teoria poliwagalna w psychoterapii. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.

Dana D. (2021). Teoria poliwagalna w praktyce. Zestaw 50 ćwiczeń. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.

Dana D. (2022). Zakotwiczeni. Jak oswoić układ nerwowy dzięki teorii poliwagalnej. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.

https://www.youtube.com/watch?v=WFXPp7ivoLI

https://www.youtube.com/watch?v=TtUEHYC5xIs&t=2458s

Stanley Rosenberg (2020). Terapeutyczna moc nerwu błędnego. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.

Autorka: mgr Monika Tobolska, psycholog kliniczny, pracuje w Wielkopolskim Centrum Onkologii w Poznaniu. Od 12 lat współpracuje z Poznańskim Towarzystwem „Amazonki” i Federacją Stowarzyszeń „Amazonki” wspierając osoby po leczeniu raka piersi oraz ich bliskich, prowadzi poradnictwo i warsztaty dla par. Posiada szeroką wiedzę na temat specyfiki funkcjonowania kobiet z rakiem piersi oraz osób z innymi schorzeniami onkologicznymi.

MAPA PROFILU OSOBISTEGO

Artykuł powstał w ramach projektu  pt.: „Wydawnictwa dla Amazonek”,  który realizowany jest dzięki dofinansowaniu ze środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych

W stronę połączenia, czyli o potrzebie łączności z innymi z perspektywy teorii poliwagalnej.

Autor: mgr Monika Tobolska

Chwile łączności z osobami uregulowanymi, bezpiecznymi, otwartymi na nas są pokarmem dla ciała, a ich brak to dla nas ogromny wstrząs.

Deb Dana

Rodzimy się istotami społecznymi. Potrzebujemy innych, aby przetrwać. Od momentu narodzin jesteśmy biologicznie zaprogramowani do stworzenia więzi z wybraną osobą, najczęściej matką, która będzie zaspokajać nasze potrzeby i która da nam poczucie bezpieczeństwa. Dzięki niej i poprzez nią dziecko reguluje swoje stany emocjonalne, co nazywamy koregulacją, oraz uczy się samoregulacji. W tym kontakcie kształtuje się podstawowe zaufanie do siebie, do innych i do świata. Tworzą się podwaliny poczucia własnej wartości, stosunek do siebie, swojego ciała i seksualności. W kontakcie z rodzicem potomstwo nabywa podstawowych umiejętności społecznych niezbędnych w budowaniu satysfakcjonujących relacji w przyszłości. Doświadcza wzajemności. Uczy się, że w każdym zdrowym związku można odbudować zerwane połączenie i że to jest gwarancją jego trwałości. 

Jesteśmy stworzeni do społecznego połączenia nie tylko w okresie niemowlęctwa, ale przez całe życie. Koregulacja to nasz imperatyw biologiczny, co oznacza, że bez niej nie mamy szans na przetrwanie. Dlatego szukamy bezpieczeństwa w ramionach drugiej osoby, najpierw by przetrwać, a potem, by żyć w dobrostanie psychofizycznym. Badania Cacioppo pokazują jednoznacznie, że osoby samotne częściej chorują fizycznie i psychicznie. Ich układ odpornościowy częściej działa nieprawidłowo, występuje u nich więcej stanów zapalnych oraz rośnie ryzyko wystąpienia raka, chorób serca i cukrzycy. Ponadto cierpią one z powodu niepokoju czy depresji. 

Jak to się dzieje?

Pomaga nam tak zwany System Zaangażowania Społecznego, czyli pięć zintegrowanych nerwów czaszkowych:

• V – trójdzielny,
• VII – twarzowy, 
• IX – językowo – gardłowy, 
• X – błędny, 
• XI – dodatkowy

uczestniczących w interakcjach społecznych. To dzięki nim wyrażamy emocje poprzez mimikę, nawiązujemy kontakt wzrokowy, jesteśmy w stanie usłyszeć ludzki głos w środowisku pełnym innych dźwięków, możemy mówić i przekazać swoje emocje poprzez określone brzmienie głosu, potrafimy obracać i pochylać głowę, aby wyrazić nastawienie do rozmówcy. Zatem za pomocą tego systemu nieustannie informujemy nasze otoczenie o własnym stanie autonomicznym. Wyraz twarzy, spojrzenie, brzmienie głosu, ruchy głowy przemawiają do innego układu nerwowego. Kierujemy do innych zaproszenie do połączenia albo zachowania dystansu. Jednocześnie nasz System Zaangażowania Społecznego zbiera informacje o innych, by wiedzieć, czy możemy się do kogoś bezpiecznie zbliżyć, czy też mamy się niezwłocznie oddalić. Ten nieświadomy dialog odbywa się poza słowami – to znaczy na płaszczyźnie niewerbalnej. Ma on kluczowe znaczenie dla naszego przetrwania, bowiem pozwala na szybkie rozeznanie się, kto jest przyjacielem, a kto wrogiem oraz na natychmiastowe reakcje. 

Oczy, czyli zwierciadło duszy

W tym celu autonomiczny układ nerwowy skanuje najpierw górną jedną trzecią części twarzy. W tym obszarze wokół oczu przebiega mięsień okrężny oka odpowiedzialny za otwieranie i zamykanie powieki. Wywołuje on tak zwane „kurze łapki” i zmarszczki wokół oczu. To właśnie one wyróżniają szczery uśmiech, tak zwany uśmiech Duchene’a, odzwierciedlający faktycznie przeżywane emocje od uśmiechu Pan Am, w które zaangażowany jest wyłącznie mięsień jarzmowy większy unoszący kąciki ust. Ten ostatni zlokalizowany jest w 2/3 dolnej części twarzy; podlega naszej woli, co oznacza, że potrafimy uśmiechać się, nie odczuwając radości. Ten pierwszy działa niezależnie od naszej woli i wyraża autentyczną radość. Potrafimy odróżnić oba te uśmiechy (Fot.1).

Zatem uśmiech Duchene’a:

Fot. 1. W uśmiechu Duchenne (po lewej) uczestniczy zarówno mięsień okrężny oka jak i mięsień jarzmowy większy (Ekman i In.,2002).

• to spójny komunikat o bezpieczeństwie;
• poprawia nastrój;
• sprzyja nawiązywaniu więzi, wzbudza empatię;
• sprawia, że zostajemy uznani za godnych zaufania, ludzie reagują na nas pozytywnie;
• zmienia reakcje na stres – stabilizuje tętno nawet w stresowych sytuacjach. 

Ruch gałek ocznych także wysyła informacje przejawiające się w spojrzeniu. Z pewnością potrafisz odróżnić zimny i wrogi wzrok od patrzenia obojętnego czy  ciepłego pełnego zachęty wejrzenia. Te wyrazy oczu aktywują nieco inne mięśnie i wywołują odmienne reakcje, kiedy je widzimy.

Przez uszy do serca

Kiedy czujemy się bezpiecznie, słuch dostraja się do częstotliwości ludzkiego głosu i rejestruje mowę człowieka pomimo innych zakłócających dźwięków.  Zauważamy takie z nich, które sygnalizują przyjaźń. Gdy niepokoimy się zaczynami nasłuchiwać odgłosów zagrożenia. Dźwięki o niskiej częstotliwości wywołują reakcje ucieczki lub zamarcia w bezruchu, a wysokiej – przyciągają uwagę i mobilizują do znalezienia ich źródła. 

Chociaż słowo „krajobraz” kojarzy się z obrazami, więc z bodźcami wizualnymi, to można powiedzieć, że otaczające nas dźwięki tworzą krajobraz dźwiękowy np. odgłosy w domu, w ogrodzie, nad morzem w lesie, w pracy – każdy ma swoją specyfikę i każdy z nich może sprzyjać Twojemu uregulowaniu lub mobilizacji czy zamknięciu się. 

Stwórz swoją indywidualną mapę dźwięków i związanych z nimi stanów autonomicznych. Zastanów się:

• jakie dźwięki są dla Ciebie zaproszeniem do łączności i zbliżenia?
• od jakich dźwięków chcesz jak najszybciej uciec?

Poznawszy pejzaż dźwiękowy zakotwiczający Ciebie w stanie autonomicznego uregulowania, możesz go stosować, aby wzmocnić siebie w zdrowiu, wzroście i regeneracji. 

Prozodia, czyli muzyka głosu

Może już zauważyłaś, że nie tylko to, co mówisz, ale też jak to robisz ma znaczenie. Te pozawerbalne aspekty mowy, informujące o emocjach i nastawieniu rozmówcy, rejestrujemy szybciej niż słowa. Zatem tembr głosu, jego wysokość, akcenty, dynamika, głośność, tempo mówienia, pauzy to elementy komunikatu, na które reagujemy w pierwszej kolejności. Dopiero potem docierają do nas wyrazy i zdania. Czy to znaczy, że słowa nie są istotne w komunikacji? Oczywiście, że są. Ale jeśli te samo zdanie wypowiemy innym tembrem głosu, inną jego wysokością, ciszej czy głośniej, to komunikat będzie inny. A to oznacza, że jeśli lekarz przekazuje Tobie informacje o diagnozie czy o leczeniu, to w JAKI sposób to robi wpłynie na to, jak zrozumiesz ten komunikat i czy zobaczysz w nim szansę czy zagrożenie. 

Gdy otrzymujemy sprzeczne komunikaty np. ktoś płacze (komunikat niewerbalny) i mówi, że się cieszy (komunikat werbalny), to wierzymy temu, co mówi jego ciało. Przeszło 60 lat temu Albert Mechrabian zauważył, że kiedy opowiadamy o swoich uczuciach, przekonaniach czy postawach to, jak ten przekaz zostanie odebrany zależy w przeważającej mierze od mimiki -55%, potem brzmienia głosu- 38%, a w najmniejszym stopniu od treści wypowiedzi  – 7%.  

I jeszcze kilka słów o ruchach głowy

Lekkie pochylenie głowy czy skinienie sygnalizuje bezpieczeństwo. Jednak głowa wyprostowana i nieruchoma zostanie odczytana jako sygnał zagrożenia. 

Twój autonomiczny układ nerwowy działa nieprzerwanie. W tej chwili wysyła wskazówki bezpieczeństwa lub zagrożenia, a równocześnie szuka ich, eksplorując świat wokół siebie. W spotkaniu z drugim Człowiekiem, te sygnały wysyłane z jednego układu nerwowego do drugiego albo wzajemnie się regulują (koregulują) i stwarzają nowe możliwości, albo zwiększają naszą czujność i wrażliwość na niebezpieczeństwa, wzmacniając reakcje obronne. To dzieje się poniżej poziomu świadomości. Dostrzegamy wynik tego spotkania: albo poczucie, że czuję się spokojna z daną osobą i chcę z nią przebywać, bo jej obecność działa na mnie kojąco, albo, że mój lęk lub gniew narasta w jej towarzystwie, chcę uciec z tej relacji. Włącza się albo system bezpieczeństwa, albo system ochrony, a za tym idą zmiany w fizjologii, emocjach, myślach, zachowaniu oraz opowieści o sobie i świecie. 

W czasie diagnozy i na początku leczenia onkologicznego często towarzyszy nam poczucie zagrożenia, co uruchamia reakcje obronne układu nerwowego – walkę, ucieczkę lub zamarcie w bezruchu. W przerażeniu, niepewności, lęku, w huśtawce nadziei i rozpaczy pokonujemy meandry procesu diagnostycznego i terapeutycznego. Wszystko to może wydawać się obce, zagrażające. Może najchętniej uciekłabyś daleko stąd lub przeczekała ten niełatwy okres w bezpiecznym schronieniu. W kolejkach do badań, na szpitalnych oddziałach możliwe, że spotykasz ludzi równie przerażonych i zdezorientowanych, co Ty. Wysyłasz do nich informacje o zagrożeniu i odbierasz od nich podobne sygnały, które tylko wzmacniają Twój niepokój do granic wytrzymałości. Naturalną jest wtedy chęć odcięcia się od innych, by ochronić siebie. I jakże ożywcze jest spotkanie kogoś, kto ze spokojem i ufnością poddaje się leczeniu. Kto potrafi się szczerze uśmiechnąć i powiedzieć pokrzepiające słowa. Kto niesie opowieść, że powrót do Twojego autonomicznego domu – stanu błędnego brzusznego i odzyskanie wewnętrznej harmonii i połączenia ze sobą, innymi, światem i duchowością jest możliwe. To roznieca nadzieję. W połączeniu z takimi ludźmi reguluje się nasz układ nerwowy. Odzyskujemy poczucie bezpieczeństwa, ponownie czujemy wewnętrzny spokój i sami możemy wysyłać wskazówki bezpieczeństwa i nieść nadzieję innym potrzebującym. Na pewno masz także inne doświadczenia, kiedy spotykane osoby potęgowały Twój niepokój. Ich zmieszanie, strach przed chorobą, przygnębienie czy zdenerwowanie udzielały się Tobie; brak empatii i zrozumienia owocował stwierdzeniami typu „mój kolega, krewny też chorował i umarł” lub współodczuwanie było tak silne, że trzeba było wspierać kogoś zamiast być wspieranym. Kontakt z takimi osobami odbierał Tobie tak potrzebną teraz energię i optymizm.

W tym wymagającym czasie ważne jest, by w Twoim bliższym i dalszym społecznym otoczeniu znajdowały się osoby autonomicznie uregulowane. To znaczy, takie, które będą dla Ciebie wsparciem, do których masz zaufanie, w których towarzystwie będziesz czuła się dobrze. Będą one wysyłać wskazówki bezpieczeństwa wychwytywane poprzez neurocepcję przez Twój autonomiczny układ nerwowy. Te kojące, ożywcze relację pozwolą Tobie przejść do stanu błędnego brzusznego lub go podtrzymać, a z nim związany jest wzrost, zdrowie i regeneracja, czyli wszystko, czego teraz potrzebujesz.

Potrzebujemy siebie nawzajem

To naturalne, że potrzebujemy siebie nawzajem i możemy być dla kogoś darem, ale tylko wtedy, kiedy istnieje ktoś, kto nas potrzebuje. Normalną koleją rzeczy jest to, że czasami to my dajemy: czas, uwagę, zrozumienie, dobroć, miłość, a czasami bierzemy i sięgamy po pomoc. Okres choroby jest szczególny, bo zachwianiu ulega podstawowe poczucie bezpieczeństwa i zaufania zakotwiczone w ciele. W tym okresie fizycznej i psychicznej wrażliwości potrzebujemy wsparcia. Obecność drugiej osoby jest niezastąpiona. Współmałżonek, partner, rodzina, przyjaciele, znajomi sprawiają, że nie jesteśmy sami wobec zagrażającej rzeczywistości.  Wsparcie daje siłę, rozbudza nadzieję, otwiera perspektywy i szansę na konstruktywna zmianę. Pozwala się cieszyć z relacji z drugim człowiekiem. To tak zwana koregulacja. Pozwala ona aktywować część brzuszną nerwu błędnego.  Pomocna obecność innych wpływa na autonomiczny układ nerwowy oraz na funkcjonowanie całego organizmu. Sprzyja zdrowiu, wzrostowi i regeneracji. Dlatego dbajmy o codzienne wspierające interakcje społeczne. Zwykła rozmowa, spacer, spotkanie w przyjaznym gronie, wspólny obiad czy kawa może podnieść nas na duchu. Przynależność do grupy osób o podobnych wartościach, w podobnej sytuacji także może działać pokrzepiająco. 

A jeżeli najbliżsi nie chcą z Toba rozmawiać o tym, przez co przechodzisz? Jeżeli pocieszają Cie, że „wszystko będzie dobrze”, ucinają temat choroby, lęku i niepewności, mimo że bardzo chcesz o tym porozmawiać? Co jeżeli czujesz się nierozumiana i osamotniona w swoim doświadczeniu? Zawsze możesz skorzystać z profesjonalnego wsparcia. 

Pamiętaj, że w każdym szpitalu onkologicznym jest psycholog. Jeśli brakuje Ci wsparcia, czujesz się samotna i nierozumiana, nie możesz sobie poradzić z narastającym lękiem, nie wierzysz, że może być lepiej, czujesz, że jesteś w potrzasku, nie wahaj się – skorzystaj z pomocy psychologa. Profesjonalne psychologiczne wsparcie pomoże Tobie odzyskać wiarę we własne siły, zobaczyć więcej możliwości, odzyskać psychiczną równowagę i ponownie zakotwiczyć się w bezpieczeństwie.

Możliwe, że w Twoim otoczeniu znajdą się ludzie, których zachowanie wywoła u Ciebie złe samopoczucie. Których jedno stwierdzenie, czy pytanie wzbudzi w Tobie lęk i niepokój. Jeżeli są to bliskie osoby, może być trudne dla Ciebie ucięcie rozmowy. Jednak masz prawo, a w obecnej sytuacji wręcz obowiązek, zadbać o siebie i chronić się przed takimi interakcjami. Umiejętna zmiana kłopotliwego tematu, posłużenie się żartem czy po prostu zakończenie konwersacji to możliwe rozwiązania.

Twoja sieć wsparcia

Proponuję, abyś zastanowiła się nad Twoją siecią wsparcia. Przyjrzyj się poszczególnym kręgom społecznym, w których jesteś zakotwiczona:

1. najbliższej rodzinie, 
2. przyjaciołom, 
3. dalszym krewnym i znajomym,
4. sąsiadom i społeczności, w której żyjesz,
5. personelowi medycznemu
6. społeczności w państwie, do którego przynależysz,
7. społeczności globalnej (rys.1). 

Zrób osobistą mapę wsparcia. Inspiracją niech będzie ten artykuł. Poniższy rysunek (rys.1) może będzie dla Ciebie pomocny. W każdym kręgu znajdź wszystkie osoby wspierające i zapisz je kolorem, który kojarzy się Tobie z poczuciem bezpieczeństwa.  

• Co zauważyłaś?
• W jakich kręgach są najważniejsze dla Ciebie osoby wspierające?
• Jakie obszary obfitują we wsparcie, a w jakich ich brakuje?
• Co chciałabyś zmienić?
• Jaki byłby Twój pierwszy krok do zmiany? Jaki kolejny?

Pamiętaj, że w sytuacji kryzysu zawsze możesz po tę mapę sięgnąć, by przypomnieć sobie, na kogo możesz liczyć. Wsparcie to Twój zasób, więc korzystaj z niego. 

. 

Rys. 1. Ludzie z bliższego i dalszego otoczenia mogą mieć ogromne znaczenie dla Twojego stanu psychicznego (opracowanie własne). 

O połączeniu – słów kilka na koniec

Połączenie możliwe jest tylko wtedy, gdy jesteśmy zakotwiczeni w błędnym brzusznym stanie bezpieczeństwa i uregulowania. Kiedy tracimy to zakotwiczenie, tracimy również zdolność do łączności:

1. ze sobą, 
2. ze światem, 
3. z innymi i 
4. z duchowością.

Każdy z tych obszarów jest istotny dla samopoczucia psychicznego. Ludzie różnią się potrzebami w tym zakresie, a te z kolei mogą się zmieniać. Co oznacza, że czasami preferujemy swoje towarzystwo nad bycie z innymi, że potrzebujemy kontaktu z naturą, pięknem sztuki, czy potrzebujemy odnaleźć duchowy sens istnienia. Dlatego tak ważne jest, by zadać sobie pytanie, gdzie tkwi główne źródło mojej siły, gdzie odnajduję harmonię i codzienne pytać siebie, jakiego połączenia potrzebuję dzisiaj.

Te cztery formy łączności można porównać do CMYK-u, czyli zestawu czterech podstawowych farb drukarskich niezbędnych do stworzenia kolorowej grafiki. Wszystkie one są potrzebne, by doświadczać świata w jego bogatej różnorodności. Jakikolwiek brak zuboży odbieraną rzeczywistość (rys.2). 

Rys. 2. Połączenie ze sobą, z innymi, ze światem i duchowością jako składowe barw życia.

Zatem zastanów się, z jakiego koloru-obszaru używasz najczęściej, jakiej barwy Tobie brakuje? Jeżeli chcesz ją uzupełnić i zrób to już teraz, aby cieszyć się pełnią barw życia.

BIBLIOGRAFIA

Cacioppo J.T., Cacioppo S. (2014). Social relationships and health: The toxic effects of perceived social isolation. „Social and Personality Psychology Compass”, 8 (2), 58-72.

Dana D. (2020). Teoria poliwagalna w psychoterapii. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.

Dana D. (2021). Teoria poliwagalna w praktyce. Zestaw 50 ćwiczeń. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.

Dana D. (2022). Zakotwiczeni. Jak oswoić układ nerwowy dzięki teorii poliwagalnej. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków

Ekman, P., Friesen, W., Hager, J.C. (2002). Facial Action Coding System. Salt Lake City: Research Nexus.

https://www.medonet.pl/zdrowie/zdrowie-dla-kazdego,usmiech-duchenne-a–neurolog-znalazl-klucz-do-najbardziej-autentycznego-usmiechu,artykul,15872178.html

https://www.healthline.com/health/duchenne-smile#why-smiles-matter

https://www.youtube.com/watch?v=7dboA8cag1M

Autorka: mgr Monika Tobolska, psycholog kliniczny, pracuje w Wielkopolskim Centrum Onkologii w Poznaniu. Od 12 lat współpracuje z Poznańskim Towarzystwem „Amazonki” i Federacją Stowarzyszeń „Amazonki” wspierając osoby po leczeniu raka piersi oraz ich bliskich, prowadzi poradnictwo i warsztaty dla par. Posiada szeroką wiedzę na temat specyfiki funkcjonowania kobiet z rakiem piersi oraz osób z innymi schorzeniami onkologicznymi.

Artykuł powstał w ramach projektu  pt.: „Wydawnictwa dla Amazonek”,  który realizowany jest dzięki dofinansowaniu ze środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych

Myślenie moim sprzymierzeńcem czy wrogiem w zdrowieniu, czyli rzecz o sile myślenia.

Autor: mgr Monika Tobolska

Kiedy zwrócimy uwagę na swój umysł i to, co się w nim dzieje, zauważymy, że niemal nieustannie w naszej głowie pojawiają się myśli. Zanim jedna myśl się skończy już pojawia się następna i następna, i następna, i następna… i tak nieustannie. Nasza świadomość jest jak strumień niekończących się wątków, wyobrażeń, pytań, konstatacji, powtarzanych fraz czy sloganów lub niepowtarzalnych zdziwień. Sytuacje, w jakich uczestniczymy, bodźce, jakie odbieramy ze świata zewnętrznego czy wewnętrznego, emocje czy nastroje zapraszają do formułowania twierdzeń o sobie i otaczającej rzeczywistości. Jednak zwykle krążą one wokół orbity wyznaczonej przez posiadaną wiedzę, nastawienie do siebie i otoczenia.

Dlatego jeżeli w naszym doświadczeniu pojawia się nowotwór, w głowie zaczynają się kłębić myśli na temat choroby, leczenia, perspektyw życiowych, szans i zagrożeń. W dużym stopniu są one zdeterminowane wyobrażeniem choroby, stosunkiem do siebie i swoich możliwości oraz posiadaną wiedzą oraz doświadczeniami z nowotworem – osobistym, w rodzinie i wśród znajomych.

I po co tyle zamieszania wokół myślenia, 

czyli dlaczego myślenie jest tak ważne dla naszego samopoczucia psychicznego i fizycznego

Już bardzo dawno temu Epiktet, filozof rzymski, napisał, że „to nie rzeczy nas smucą, ale sposób, w jaki je widzimy”. Ta stoicka myśl jest wciąż aktualna w psychologii poznawczej. Według niej emocje wynikają nie z samego zdarzenia, ale z myśli, przekonań i postaw względem niego. Żeby to zrozumieć wyobraź sobie, że nagle w nocy budzi Cię jakiś hałas. Nie wiesz, co się dzieje. Ale pierwsza myśl: To na pewno złodziej stanowi preludium do fali następnych: Zaraz mnie okradnie!; Zrobi mi krzywdę!; Muszę coś zrobić!, co mobilizuje do działania np. wezwania policji. Ale emocje i przebieg zdarzenia mogą być zupełnie inne, gdy nagłe wybudzenie zinterpretujesz inaczej: To znowu mój kot rozrabia! Wówczas z pewnością po chwili spokojnie zaśniesz. Twoja reakcja emocjonalna i zachowanie są konsekwencją określonego myślenia. Natomiast emocje uruchamiają całą kaskadę reakcji na poziomie fizjologicznym i biochemicznym, wpływając także na funkcjonowanie układu odpornościowego. Zatem myśleć zdrowiej, to znaczy czuć się lepiej i żyć lepiej. 

Myślenie pozytywne czy zdrowe?

Przyjrzyjmy się bliżej trzem różnym sposobom myślenia w odpowiedzi na diagnozę raka piersi. Każdy z nich wywołuje określone emocje i motywuje lub demotywuje do działania.

1. Rak to wyrok. Wkrótce umrę. Nie mam szans na wyzdrowienie. Chemioterapia zniszczy mój organizm.  Moje życie się skończyło. 

Być może już dostrzegłaś, że te kilka zdań wyraża negatywne nastawienie do choroby, leczenia, swoich możliwości zdrowienia i przyszłości. Nie ma w niej opcji szczęśliwego zakończenia. Może zauważysz, jak w miarę czytania kolejnych pełnych pesymizmu sentencji, zmieniają się Twoje emocje – od narastającego lęku do zupełnej bezradności. Możliwe też, że zauważysz, jak stopniowo zmniejsza się Twój poziom energii życiowej. Co to oznacza dla Ciebie? Spodziewając się najgorszego, żyjemy w spirali negatywnych emocji i negatywnych myśli, które wzajemnie napędzają się na zasadzie sprzężenia zwrotnego dodatniego. Myśli wpływają na emocje, a te ostatnie na Twoje ciało, w tym na Twój układ odpornościowy, wiec także na procesy zdrowienia. Negatywne myślenie nie sprzyja Twojemu zdrowiu. Jeśli rozpoznajesz je u siebie, nie czuj się osamotniona. To powszechny wzorzec występujący u wielu osób rozpoczynających leczenie. Wynika on z powszechnego wyobrażenia raka jako choroby nieuleczalnej, z którą medycyna nie potrafi sobie skutecznie poradzić i wobec której jesteśmy praktycznie bezbronni. Jest to obraz niejednokrotnie powielany w filmach fabularnych, serialach telewizyjnych, książkach i gazetach. Obraz zniekształcony i obezwładniajmy nas w walce z chorobą.

1. Rak to nie wyrok. Na pewno wyzdrowieję. Przejdę dobrze chemioterapię. Wszystko będzie dobrze. 

Myślenie pozytywne jest przeciwieństwem myślenia negatywnego. Wpływa dużo lepiej na mobilizację naszych naturalnych zasobów zdrowienia i regeneracji, jednakże… nie liczy się z faktami i może prowadzić do bolesnego zderzenia się z brutalną rzeczywistością. Rozczarowanie, frustracja mogą załamać nasze siły. 

1. Nie wiem czy wyzdrowieję, ale wiem, że mogę wspomóc swój organizm w procesie zdrowienia i chcę to zrobić. Chemioterapia pomogła wielu ludziom i może pomóc także mnie. Jest moim sprzymierzeńcem w walce z rakiem. 

Optymalnym rozwiązaniem jest zdrowe myślenie. Opiera się ono na faktach i koncentruje się wokół tego, co mamy, a nie tego, czego nam brakuje. Pozwala zmobilizować wszystkie siły sprzyjające zdrowieniu. 

Czy któryś z tych wzorców jest Tobie szczególnie bliski? Czy rozpoznajesz w nim Twoje myśli? Jeśli tak, to stawiasz pierwszy krok w kierunku świadomego holistycznego leczenia, które wykorzystuje w pełni Twoje możliwości. Twoje przekonania mogą pomóc lub utrudnić proces zdrowienia.

Masz wybór! Jeżeli masz świadomość swoich myśli i potrafisz rozpoznać określony wzorzec myślenia: negatywny, pozytywny czy zdrowy, wiesz już, w jakim kierunku zmierza Twój umysł, czy Tobie pomaga czy przeszkadza w drodze do zdrowia. Optymalne jest myślenie zdrowe, pozytywne wymaga modyfikacji, natomiast negatywne całkowitej zmiany. A Ty możesz to zrobić dzięki metodom zaprezentowanym w niniejszym artykule.  Zatem do dzieła!!!

Jak rozpoznać zdrowe przekonania?

Twórca Racjonalnej Terapii Zachowania M. C. Maultsby opracował 5 zasad zdrowego myślenia (Tab. 1). 

Tab.1. Pięć zasad zdrowego myślenia według M. C. Maultsby’ego.

Poniższy krótki test 5 pytań opartych na tych zasadach, pozwoli Tobie sprawdzić każde stwierdzenie. 

Zapytaj siebie:

1. Czy dane przekonanie jest oparte na faktach?
2. Czy pomaga chronić moje życie i zdrowie?
3. Czy pomaga osiągać bliższe i dalsze cele?
4. Czy pomaga mi rozwiązywać najbardziej niepożądane konflikty z innymi lub im zapobiegać?
5. Czy pozwala mi się czuć, tak jak bym chciał/a?

Jeśli odpowiedziałaś „tak” na co najmniej trzy pytania, możesz potraktować przekonanie jako zdrowe. Jednak gdy udzieliłaś mniej niż trzy odpowiedzi potwierdzające, oznacza to, że takie nie jest. 

Pamiętaj jednak, że zdrowe myśli dla Ciebie nie zawsze będą zdrowe dla kogoś innego oraz że to, co dla Ciebie jest zdrowe teraz, w innym czasie może już takie nie być. Ponadto wszystkie pytania są równie ważne. 

Poznawszy metodę, możesz zabrać się do działania!

W stronę zdrowych przekonań

Zmiana myślenia jest ważnym elementem terapii Simontonowskiej dedykowanej pacjentom onkologicznym. Jej twórca – lekarz Carl Simonton, posłużył się metodą zaczerpniętą z terapii behawioralno-poznawczej autorstwa M. C. Maultsby’ego. Najlepiej rozpocząć pracę z przekonaniami, kiedy odczuwamy nasilony emocjonalny ból. Strach, złość, brak nadziei, poczucie winy czy inny dyskomfort psychiczny to doskonałe punkty wyjścia. Co wtedy zrobić? 

1. Przygotuj sobie czystą kartkę papieru i coś do pisania.
2. Przez chwilę skup się na swoim emocjonalnym bólu i określ jak bardzo jest on silny, posługując się skalą od 0 do 10, w której 0 oznacza brak bólu i dobre samopoczucie psychiczne, a 10 – ból emocjonalny nie do zniesienia

 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

0-brak bólu emocjonalnego, dobre samopoczucie psychiczne

5- średni ból emocjonalny

10- ból emocjonalny nie do zniesienia

1. Na kartce papieru narysuj pionową linie dzielącą ją na dwie kolumny.
2. W lewej kolumnie wpisz przynajmniej 5 myśli, które wywołują u Ciebie i nasilają emocjonalny ból. Nie koryguj ich, nie cenzuruj, nie zmieniaj. Wpisz je w takiej formie, w jakiej pojawiają się w Twojej głowie. To najprawdopodobniej szkodliwe stwierdzenia.

Jeśli nie jesteś pewna, co napisać, zacznij spisywać wszystko, co przechodzi przez Twój umysł. Kilka, kilkanaście minut powinno wystarczyć. Gdy to zrobisz, uważnie przeczytaj tekst, wyszukując treści, które pogłębiają Twoje negatywne emocje. 

1. Każde zdanie oceń testem 5 pytań opartych na zasadach zdrowego myślenia tak, aby w lewej kolumnie pozostały tylko niezdrowe przekonania.
2. Zastanów się i sformułuj zdrowe przekonania przeciwstawne każdemu niezdrowemu stwierdzeniu (przykłady w tabeli 2).
3. Sprawdź, czy każde z nich jest zdrowe i spełnia minimum trzy z pięciu zasad zdrowego myślenia i wpisz je w prawej kolumnie.
4. Przeczytaj zapisane w prawej kolumnie zdania i zaobserwuj, jak się czujesz. Ponownie oceń swój poziom emocjonalnego bólu na skali z punktu 2. Co się zmieniło? Co zauważyłaś?
5. Trzymaj tę listę pod ręką, by za każdym razem, kiedy poczujesz przypływ negatywnych uczuć, wyciągnąć ją i przeczytać kilka czy kilkanaście razy. Niech będzie ona Twoim kołem ratunkowym i drogowskazem dobrych myśli i dobrych emocji. Korzystaj z niego, kiedy tylko będziesz tego potrzebować.
6. Aby przyspieszyć uczenie się nowych przekonań i doświadczać ich dobroczynnych właściwości, kilka razy dziennie odczytuj je w skupieniu i z uwagą. Zadbaj w tym czasie o relaks i wyciszenie. Przy regularnej praktyce w ciągu czterech do sześciu tygodni, staną się one Twoim wewnętrznym kompasem. 
7. Jeżeli, pomimo praktykowania przeformułowanych myśli, nadal odczuwasz emocjonalny ból czy dystres, najprawdopodobniej są jeszcze inne niezdrowe przeświadczenia, których nie zidentyfikowałaś. Wtedy weź kartkę i ponownie z uwagą notuj treści Twojego umysłu, postępując zgodnie z omówionymi wyżej krokami. 
8. Pamiętaj o psychologach czy psychoonkologiach, którzy posiadają wiedzę i kompetencje, by wesprzeć Cię w procesie tych ozdrowieńczych zmian. Pozwól sobie pomóc. 

Daj sobie czas na wprowadzenie zmian. Początkowo nowe sposoby widzenia rzeczywistości mogą Tobie „nie pasować”, wydawać się dziwne, sztuczne czy niewygodne. To normalne zjawisko, które w psychologii nazywamy dysonansem poznawczo-emocjonalnym. Pojawia się on wtedy, gdy nowe postawy pozostają w konflikcie ze starymi. Nie zniechęcaj się. Wytrwale kontynuuj ćwiczenia. Trudności są przejściowe. W ich pokonaniu może pomóc osoba wspierająca, psycholog czy Twoje zasoby w postaci wyobraźni czy codziennych radości nadających życiu sens. Z czasem przyswoisz zdrowe przekonania. Staną się one integralną częścią Ciebie, a dyskomfort zniknie. 

Trzy główne obszary zmiany myślenia według C. Simontona

Czy pamiętasz swoją reakcję na diagnozę czy propozycję leczenia? Co czułaś? O czym wtedy myślałaś? Jak postrzegałaś chorobę nowotworową i swoje szanse na wyleczenie? Jak wyobrażałaś sobie terapię i jej efekty? Być może teraz potrafisz już rozpoznać swoje zdrowe i niesprzyjające zdrowiu nastawienia. 

Carl Simonton wskazuje, że sposób, w jaki myślimy i wyobrażamy sobie:

1. raka – chorobę i jej znaczenie;
2. leczenie;
3. zdolności organizmu do samoleczenia,

wpływa na nasze samopoczucie psychofizyczne. Zatem modyfikując go, możemy zadbać o jakość życia. W poniższej tabeli przedstawione są przykłady niezdrowych przekonań i ich zdrowe odpowiedniki.

Tab. 2. Przykłady przeformułowanych przekonań. 

Niezdrowym przekonaniom zwykle towarzyszą niezdrowe wyobrażenia. Jednak, podobnie jak przekonania, wyobrażenia też możemy zmieniać. Ze względu na swoją plastyczność i polisensoryczność (bogata paleta wyobrażeń wzrokowych, słuchowych, czuciowych, węchowych, smakowych czy kinestetycznych, czyli związanych z ruchem) poruszają one nas bardziej niż myśli, budzą emocje, wpływają na poziom energii, chęci do działania, wzbudzają nadzieję lub jej pozbawiają. 

Simontonowska praca z wyobraźnią polega na wyobrażaniu sobie pożądanego wyniku. To metoda motywacyjna jest powszechnie wykorzystywana w świecie sportu i biznesu. A ile razy Twoją uwagę zaprzątały negatywne scenariusze? Jak często zamartwiałaś się i otwierałaś drzwi zwątpieniu, lękom, niepokojom, beznadziei? Czy warto Twój bezcenny czas tu na Ziemi trwonić i odbierać sobie siły witalne? Czy nie lepiej spożytkować je w inny sposób? Oczywiście, to Ty wybierasz każdego dnia, w każdej godzinie i w każdej minucie. To Ty decydujesz!

Carl Simonton podkreśla ważną rolę widzenia oczyma wyobraźni procesu leczenia, które dzieje się tu-i-teraz i tu-i-teraz niszczone są komórki nowotworowe, i tu-i-teraz regeneruje się każda komórka organizmu. Dlatego tak ważne jest dokładnie wiedzieć, na czym ono polega, jaki jest mechanizm jego działania, by go sobie plastycznie wyobrazić. Pamiętaj, że Twój lekarz prowadzący jest skarbnicą wiedzy na temat Twojej terapii, dlatego śmiało pytaj go o wszystko, co jest dla Ciebie ważne, co jest niejasne, co się nie zgadza, by na podstawie tej wiedzy zbudować spójny obraz kuracji i jej działania. Zadbaj o to, by w tym obrazie Twoje ciało było witalne i mądre, zdolne do regeneracji, potrafiące się bronić przed każdą nieprawidłową komórką za pomocą ciał odpornościowych, leczenie było Twoim sojusznikiem w drodze do zdrowia, a rak był słaby wobec skutecznej terapii i sił Twojego organizmu. To jest możliwe.

Podsumowując: zdrowo myśląc, czujesz się lepiej i żyjesz lepiej. Stwarzasz optymalne warunki do zdrowienia i regeneracji. Masz na to wpływ!

Bibliografia

O. C. Simonton, R. Henson, B. Hampton (2008).  Jak żyć z rakiem i go pokonać. Wydawnictwo: Feeria, Łódź.

Wirga M (2014). Zwyciężyć chorobę. Wydawnictwo KOS, Katowice.

Wirga M, Nawara I, Malec A, Wirga A, Działa A, Poznawcze i emocjonalne aspekty choroby nowotworowej – model interwencji w kryzysie emocjonalnym, duchowym i egzystencjalny. 

https://www.rozoweokulary.org.pl/artykuly/Poznawcze%20i%20emocjonalne_Wirga_Nawara_Malec_Wirga_Dziala.pdf 

Wirga M (2010), Teoria, biologia i terapia w psychoneuroimmunologii W: 

http://programsimontona.pl/index.php/2010/02/teoria-biologia-i-terapia-w-psychoneuroimmunologii/

Autorka: mgr Monika Tobolska, psycholog kliniczny, pracuje w Wielkopolskim Centrum Onkologii w Poznaniu. Od 12 lat współpracuje z Poznańskim Towarzystwem „Amazonki” i Federacją Stowarzyszeń „Amazonki” wspierając osoby po leczeniu raka piersi oraz ich bliskich, prowadzi poradnictwo i warsztaty dla par. Posiada szeroką wiedzę na temat specyfiki funkcjonowania kobiet z rakiem piersi oraz osób z innymi schorzeniami onkologicznymi.

Artykuł powstał w ramach projektu  pt.: „Wydawnictwa dla Amazonek”,  który realizowany jest dzięki dofinansowaniu ze środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych

Kilka słów o zdrowej semantyce, czyli o mocy słowa

Autor: mgr Monika Tobolska

Uważaj, co do siebie mówisz, bo może się okazać, że słuchasz.

Alfred Korzybski, polski logik i filozof

Zacznę od anegdoty z życia pioniera zdrowej semantyki Alfreda Korzybskiego. Na jednym ze swoich wykładów wyjął on pudełko ciastek owinięte w biały papier. Powiedziawszy, że musi coś zjeść, poczęstował studentów pierwszego rzędu, którzy zaczęli z apetytem zajadać słodkości.  Kiedy nagle zerwał białe opakowanie, oczom zebranych ukazał się obrazek psa na kartoniku wraz z napisem „ Ciasteczka dla psów”. Reakcja zmieniła się diametralnie – od konsternacji po przerażenie i obrzydzenie. Dwoje żaków podobno pobiegło do toalety, by zwymiotować. A jak to skomentował znawca semantyki? Posłużę się cytatem: „Drodzy Państwo, właśnie zademonstrowałem, że ludzie nie tylko jedzą pokarmy, ale także słowa, i że smak tych pierwszych często zdominowany jest smakiem drugich”. Co to dla nas oznacza? Że słowa – związane z nimi znaczenia i emocje – definiują rzeczywistość. To nie fakty wpływają na nas, ale sposób, w jaki je zdefiniujemy, nazwiemy, do jakiej kategorii je przypiszemy. Wraz z kategoryzacją rzeczywistości, kiedy nakładamy na nią siatkę znanych pojęć, pojawiają się: afekt, motywy i działania.

Tematyka słowa jest ściśle związana z przekonaniami, bo to słowa są ich budulcem. Jednak zagadnienie przekonań podejmuję w innym artykule, omawiając konkretne kroki prowadzące do „uzdrowienia” negatywnego myślenia. Tu natomiast chcę skupić się na pojedynczych wyrazach, które niejednokrotnie nadają koloryt emocjonalno-motywacyjny naszym doświadczeniom.

Zazwyczaj zdajemy sobie sprawę, że słowa kierowane do drugiej osoby mają znaczenie; mogą dodać otuchy, odwagi, stać się twórczą inspiracją, mogą także zawstydzić, zranić, czy zgasić nadzieję. A co się dzieje, kiedy tą drugą osobą jesteś Ty?  Czy kiedykolwiek zastanawiałaś się jak i co mówisz do siebie? Jak i co mówisz do siebie o sobie i Twoim otoczeniu? Jaki kreujesz w ten sposób obraz siebie i świata? Jak w tych wewnętrznych komunikatach odzwierciedla się Twój stosunek do własnej osoby i otaczającej rzeczywistości? Czy traktujesz siebie z życzliwą empatią czy z surowym krytycyzmem? Czy czujesz się bezpieczna w przewidywalnym otoczeniu czy jest ono dla Ciebie pełne zagrożeń, wobec których musisz być nieustannie czujna i przygotowana na obronę? To wszystko ma znaczenie. I temu jak i co, o Tobie i Twoim ziemskich domu poświecę niniejszy tekst.

Trochę o sile słowa 

Słowa mają znaczenie. Słowami posługujemy się codziennie. Mówimy, piszemy, czytamy. Porozumiewamy się słowami z innymi, ale także ze sobą. Słowami opisujemy swój stosunek do świata. Słowa otwierają przed nami rzeczywistość znaczeń, wyobrażeń zmysłowych, emocji, motywacji i działań. W znaczeniu słów zapisany jest dorobek nauki i kultury, ale także wpisane jest nasze doświadczenie. Dlatego każde słowo oprócz wspólnych dla danej społeczności treści uaktywnia także indywidualne skojarzenia. 

Słowa mają moc zmiany – inspirują, motywują, uskrzydlają. Maja moc tworzenia nowych realiów. 

Słowa są aktem kreacji. Tworzymy nimi rzeczywistość siebie i otaczającego świata. Słowa otwierają dla nas nowe przestrzenie lub je zamykają. Z ich twórczą siłą stykamy się w Biblii w opisie Stworzenia, kiedy „na początku było Słowo, a Słowo było u Boga, i Bogiem było Słowo”. 

Trochę o słowach w chorobie onkologicznej

Generalnie kiedy słyszymy słowo „rak” myślimy o poważnej chorobie. W ten wyraz społecznie wpisany jest silny lęk. Pracując z pacjentami leczonymi onkologicznie, nieraz słyszę, że „rak to wyrok”. Słowo „wyrok” wyraża nasze wewnętrzne przekonanie wobec nowotworu, jednocześnie otwierając całą puszkę Pandory negatywnych skojarzeń i reakcji. Wychodzą one na światło dzienne, budząc przerażenie. Strach, bezsilność, gniew, poczucie winy, wstyd, osamotnienie, naznaczenie, odrzucenie, niezrozumienie, zagubienie, chaos, emocjonalne zamrożenie, rozpacz i beznadzieja to tylko mała próbka tej obezwładniającej otchłani. I nie trzeba tego wyrazu wypowiadać głośno. Wystarczy, że krąży w Twoich myślach. 

Nierzadko słowa ewokują całe ciągi skojarzeń np. jeśli usłyszymy, że „rak zżera/zjada mnie” to niemalże automatycznie widzimy chorobę jako żarłoczną drapieżną bestię, a siebie jako bezbronną ofiarę. Kiedy chemioterapię traktujemy jako „truciznę” czujemy opór wobec leczenia. Nasze ciało, emocje, myśli, zachowanie przyjmują pozycję obronną. Zupełnie inaczej dzieje się, kiedy mówimy, że chemioterapia jest naszym „sprzymierzeńcem”, czujemy jakby była przyjacielem, który bezpiecznie przeprowadzi nas przez mroki choroby; możemy mu zaufać i zmierzać w stronę zdrowia. 

Podsumowując, słowa mają znaczenie, czyli to, w jaki sposób mówimy, myślimy, co czytamy i słyszymy wpływa na sposób, w jaki reagujemy. Największą moc mają słowa, którymi mówimy do siebie o sobie i o świecie. Są z nami nieustannie.  Zadbaj, by te słowa były zdrowe, by poprawiały Twoje samopoczucie, by Ciebie wspierały. Tylko wtedy możesz wykorzystać ich prozdrowotną siłę tak, aby stały się dla Ciebie drogowskazami prowadzącymi do zdrowia ciała, psychiki i ducha. 

Rzadko zastanawiamy się nad tym jak i co mówimy. Poniższy tekst będzie zachętą do przyjrzenia się wybranym niezdrowym nawykom semantycznym i inspiracją do ich zmiany.

Jak mówię

To mnie denerwuje

To on mnie zdenerwował, ty mnie przestraszyłeś, rozzłościłeś mnie, ona mnie uradowała; czy naprawdę to „on”, „ona”, „oni” czy ktoś inny jest odpowiedzialny za to, co czujesz? Po głębszym namyśle okaże się, że to Ty jesteś odpowiedzialna/-y za swoje odczucia. Możliwe? Rozzłościłeś się, bo pomyślałeś, że to niezdara, kiedy wylała mleko; zdenerwowałaś się, bo stwierdziłaś, że ktoś specjalnie zrobił Ci krzywdę i uradowałaś się, bo widziałaś w koleżance przyjaciółkę, a nie wroga. Twoje nastawienie wobec czegoś lub kogoś decyduje o Twoich emocjach. A zatem zmieniając je, zmieniasz swoją emocjonalną reakcję. Więc jesteś odpowiedzialna/-y za to, co czujesz! Masz na to wpływ. A to oznacza, że możesz przyjąć chemioterapię z radością, kiedy uświadomisz sobie, że jest dla Ciebie potrzebną kuracją, a nie trucizną.

Nigdy nie mów nigdy, nigdy nie mów zawsze…

Nigdy, zawsze, wszystko, nic czy wszyscy i nikt to tak zwane uogólnienia. Czy znajome są dla ciebie te stwierdzenia: Nigdy nie mówisz, że mnie kochasz; nigdy nie sprzątasz po sobie; zawsze uciekasz od rozmowy; nikt mnie nie rozumie; nic mi się nie udaje; wszyscy to potrafią, a ja nie umiem tego zrobić? Czy te zdania są prawdziwe? Czy chociaż raz Twój partner nie powiedział: Kocham Cię? Czy chociaż raz nie posprzątał po sobie? Czy zdarzały się chwile, kiedy rozmawialiście? Czy jest choć jedna osoba na świecie, która Cię rozumie? Czy coś się Tobie udało? Na szczęście znalezienie wyjątków uwalnia Cię z niewoli tych szkodliwych generalizacji. Szkodliwych, bo kiedy je bezrefleksyjnie powtarzamy, zaczynamy w nie wierzyć. A jeżeli zaczynamy w nie wierzyć, to zaczynamy szukać potwierdzeń. Jeśli twierdzisz, że nigdy nie wyzdrowiejesz, czy że nie uda się Tobie wyleczyć, bo nic się Tobie nigdy nie udaje, to podświadomie szukasz przeszkód nie do pokonania. Powiedz sobie „STOP!” Innym się udaje, mnie też może się udać. Odnajdując wyjątki, otwierasz przed sobą obszar możliwości, obszar nadziei.  

Muszę czy chcę

Żeby poczuć różnicę między „muszę” a „chcę”, przeczytaj uważnie następujące zdania: Muszę wyzdrowieć, Chcę wyzdrowieć. Kiedy przeczytasz je po raz pierwszy, może nie dostrzeżesz odmienności, ale gdy zrobisz to jeszcze raz możliwe, że zauważysz subtelnie inny wydźwięk tych wypowiedzi. Muszę uruchamia poczucie przymusu, zniewolenia, braku wyboru. Czuć w tym jakiś ciężar, jakieś siły tarcia. Chcę natomiast jest wyrazem świadomej i odpowiedzialnej decyzji. Jest w tym przestrzeń wyboru i energia wpływu na własne życie. Więc, kiedy powiesz muszę…, zatrzymaj się i zadaj sobie pytanie, czy musisz czy chcesz?

Powinnam

Powinnam czy powinienem to kolejny niefortunny wyraz, który odziera z możliwości decydowania, wyraża bowiem społecznie akceptowany i pożądany przymus. Więc kiedy powinnościom nie staje się zadość, to wzbudzają one poczucie winy. Może one mieć destrukcyjny wpływ na psychikę. Więc nie odzieraj się z siły!  Co masz w zamian? Mogę, decyduję, czy wybieram przywracają nam wolną wolę. 

Tak, ale…

Psychologiczny efekt zwrotu tak, ale jest niezwykle ciekawy, bo działa jak kasownik i unieważnia zdanie poprzedzające. Na przykład: Jesteś bardzo wyjątkową kobietą, ale nie chcę się z Tobą spotykać. Pozytywna treść zdania znika, dając pierwszeństwo negatywnej treści w drugiej części stwierdzenia. W Kocham cię, ale …. czy Chemioterapia jest skutecznym lekiem, ale nie wierzę, że mi pomoże podobnie jak w pierwszym przykładzie tak, ale jednoznacznie wskazuje, że najważniejsze jest stwierdzenie następujące po nim. Pamiętaj o tym. 

Co mówię

Nie mogę, to jest niemożliwe

W swoim artykule Mariusz Wirga przytacza słowa twórcy pierwszego masowo produkowanego samochodu. Henry Ford był przekonany, że zarówno kiedy szczerze mówimy: „nie mogę tego zrobić” jak i „mogę to zrobić” mamy rację. A dlaczego? Ponieważ nasz mózg pracowicie będzie szukał potwierdzeń w Twoich doświadczeniach. Zatem w pierwszym przypadku podsunie Tobie obrazy nieosiągniętych celów, niezrealizowanych zadań, przypomni uczucia smutku, beznadziei, nakreśli pesymistyczny obraz przyszłości pełnej przeszkód i zgasi Twoją motywację do działania. A w drugim – przypomnisz sobie o Twoich osiągniętych celach, spełnionych marzeniach, zrobionych zadaniach. Odnajdziesz w nich źródło siły i pewności, że „możesz”. Wypełni Cię radość i duma z siebie oraz chęć do podejmowania życiowych wyzwań.  Bo warto, bo możesz, bo spełnienie jest w zasięgu ręki.  A Ty jak myślisz o swojej chorobie? W kategoriach „mogę wyzdrowieć” czy: „to jest niemożliwe”?

Gdy coś jest „trudne”

Trudności zwykle są synonimem problemów, a „trudny” to inaczej kłopotliwy, uciążliwy. I kiedy coś określamy jako trudne, to w swoim ciele czujemy ten ciężar, przytłoczenie. „Trudność” ucieleśnia się, daje wyraz o sobie w reakcjach fizjologicznych, wrażeniach i emocjach. Nasze kroki stają się ciężkie, postawa przygarbiona, głowa opuszczona jakbyśmy na plecach dźwigali 100-kilowy bagaż. Poziom energii spada, kiedy zanurzony jesteś w nieszczęściu. 

Na pewno nie raz zdarzyło się Tobie powiedzieć, że coś jest „trudne”. „Trudne zadania”, „trudna praca”, „trudne dziecko”, „trudny partner”, „trudna relacja”, ale co to wszystko znaczy? Jeżeli głębiej nad tym zastanowisz, uświadomisz sobie, że „trudne” oznacza, że coś lub ktoś wymaga od nas wysiłku i czasu, bo wszystko, co naprawdę wartościowe i sensowne tego wymaga. „Trudne” stawia przed nami wyzwania, jest zmierzeniem się z tym, co nowe, nieznane, nieakceptowane w sobie i innych. Podejmowanie, ale i stawianie przed sobą wyzwań dają nam szansę na wewnętrzny rozwój i konstruktywną zmianę. W psychologii rozwojowej podkreśla się, że zadania stawiane dzieciom w trakcie ich rozwoju nie mogą być łatwe, muszą mieć odpowiedni poziom trudności, który jest w zasięgu możliwości maluchów. Kiedy sytuacja wymaga od nas zaangażowania czasu i energii oraz myślenia mamy szansę na wewnętrzny wzrost i prawdziwą satysfakcję. Więc odstawmy demotywujące „trudności”, a stawiajmy przed sobą „wyzwania”.

Spróbuję/postaram się

Ile razy mówiłaś do siebie, że „spróbujesz”, czy „postarasz się”? Czy pamiętasz, co się działo dalej? To kolejny zabójca motywacji. Kiedy słyszysz „spróbuj coś zrobić”, to jednocześnie dajesz sobie przyzwolenie na niepowodzenie, bo coś z pewnością jest „trudne”, więc możesz się rozmyślić, możesz czegoś nie podejmować, będziesz usprawiedliwiona, więc podchodzisz do czegoś z mniejsza chęcią. „Zrób” zaprasza Cię do konkretnego działania, które jest wykonalne. Tu masz mobilizację. Tu nie ma miejsca na dywagację. Po prostu działasz.  Zatem zamiast próbować się zmienić, po prostu zacznij się zmieniać już teraz. 

Czy czas leczy rany?

Czas upływa, a leczymy się sami. W jaki sposób? Poprzez zmianę przekonań odnośnie jakiejś osoby, poprzez zmianę nastawienia czy postrzegania jakiegoś doświadczenia w inny sposób. To oczywiście wpływa na emocje, jakie odczuwamy. I jeżeli coś tracimy na przykład: sprawność, zdrowie, część ciała to pierwotne emocje ustępują w miarę jak zmienia się nasze myślenie o tych stratach. 

Porażki czy niepożądane wyniki

Porażka to z pozoru niewinne słowo, które niemalże natychmiastowo uruchamia silne negatywne emocje. Może wprowadzić w stany znieruchomienia, bezsilności, beznadziei i podcinać nam skrzydła. Chociaż to tylko wyraz, to jest wyrazem negatywnego nastawienia i to nastawienie podtrzymuje. Może intuicyjnie wiedział to Tomasz Alva Edison. Istnieje anegdota, że w jednym z wywiadów ten amerykański wynalazca pracujący nad wybraniem odpowiedniego włókna do żarówki określił, że Nie poniósł porażki. Po prostu odkrył 10000 błędnych rozwiązań. To nastawienie z pewnością pomogło mu zachować optymizm i szukać idealnego materiału. Nie zrażał się bowiem porażkami, ale wiedział, że z każdą niepożądaną próbą jest bliżej celu. Ty też o tym pamiętaj!

Poprzez język tworzysz siebie, swoje doświadczenia i swoją historię. Poprzez słowa możesz siebie niszczyć, ale możesz też siebie budować, wspierać, inspirować. Masz wybór:

trudność czy wyzwanie

  problem czy szansa, zadanie 

leczenie jako sprzymierzeniec czy wróg

chemioterapia – lek czy trucizna

rak – wyrok czy szansa na zmianę

choroba jako niesprawiedliwość czy mająca ukryty sens

I pamiętaj, że jeśli Twój wysiłek chciałabyś/chciałbyś spuentować: Udało się, to wiedz, że nic się samo nie działo, że to Ty byłaś/byłeś siłą sprawczą, że to Ty pracowałaś/-eś i za to możesz sobie podziękować. 

Bibliografia

https://www.rozoweokulary.org.pl/artykuly/Licz%20sie%20ze%20slowami_Mariusz%20Wirga.pdf

https://karinaszczesna.pl/psychologia-jezyka-slowa-zmieniaja-zachowania/

https://pl.wikipedia.org/wiki/Alfred_Korzybski

Autorka: mgr Monika Tobolska, psycholog kliniczny, pracuje w Wielkopolskim Centrum Onkologii w Poznaniu. Od 12 lat współpracuje z Poznańskim Towarzystwem „Amazonki” i Federacją Stowarzyszeń „Amazonki” wspierając osoby po leczeniu raka piersi oraz ich bliskich, prowadzi poradnictwo i warsztaty dla par. Posiada szeroką wiedzę na temat specyfiki funkcjonowania kobiet z rakiem piersi oraz osób z innymi schorzeniami onkologicznymi.