Artykuł powstał w ramach projektu  pt.: „Wydawnictwa dla Amazonek”,  który realizowany jest dzięki dofinansowaniu ze środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych

 

„ABC cyberbezpieczeństwa dla seniorów i nie tylko”

Autor: Bartosz Lewandowski 

Wprowadzenie

W dzisiejszym świecie technologia cyfrowa odgrywa coraz większą rolę w naszym codziennym życiu. Za pomocą jednego kliknięcia możemy zrobić zakupy, umówić się na wizytę u lekarza, załatwić sprawy urzędowe bez wychodzenia z domu, porozmawiać z bliskimi przez wideorozmowę, a nawet znaleźć swoją drugą połówkę. Internet otwiera przed nami drzwi do całego świata.  

Niestety, jak to w życiu bywa, w każdej beczce miodu znajdzie się łyżka dziegciu. W cyfrowym świecie, podobnie jak w rzeczywistym, można natknąć się na nieuczciwych ludzi i różnego rodzaju zagrożenia. Dlatego tak ważne jest, aby znać zasady, które pomogą nam bezpiecznie poruszać się po cyfrowej autostradzie.  

Niniejszy artykuł posłuży jako drogowskaz w cyfrowym świecie. Zawarte w nim informacje pomogą Ci chronić Twoje dane, ustrzec się przed oszustwami i korzystać z nowych technologii w pełni bezpiecznie.  

Z roku na rok rośnie liczba przestępstw związanych z nielegalną działalnością w Internecie. W 2023 roku w porównaniu do 2022 roku liczba oszustw komputerowych wzrosła dwukrotnie, z 35 tysięcy do 75 tysięcy przypadków. Cyberprzestępcy wykorzystują Internet i nowe technologie do oszukiwania oraz zdobywania poufnych informacji, takich jak dane osobowe, numery kart kredytowych czy hasła. Przestępcy mogą wykorzystać Twoje dane m.in. do kradzieży tożsamości, uzyskania dostępu do kont bankowych, oszustw finansowych, a także do zakładania fałszywych profili, które mogą posłużyć do popełnienia kolejnych przestępstw.  

W tym artykule skupimy się na Tobie – seniorze, aby wyposażyć Cię w wiedzę i umiejętności, które pozwolą Ci na bezpieczne i komfortowe korzystanie z dobrodziejstw cyfrowego świata. Pamiętaj, że bezpieczeństwo w sieci to podstawa, dlatego warto o nie dbać.

Podstawy cyberhigieny

Cyberhigiena to zbiór praktyk i nawyków, które pomagają chronić nasze urządzenia i dane w Internecie. To jak dbanie o higienę osobistą, np. mycie rąk, aby uniknąć chorób. Dzięki cyberhigienie możemy zapobiegać „chorobom” cyfrowym, takim jak: kradzież tożsamości, złośliwe oprogramowanie czy oszustwa internetowe.  

Rysunek 1.  Infografika: Definicja Ransomware.
Źródło: Orange Polska

Ustaw automatyczną blokadę ekranu telefonu, aby korzystanie z urządzenia było możliwe dopiero po jego odblokowaniu. Większość urządzeń można zabezpieczyć kodem PIN, hasłem, wzorem lub biometrią, to znaczy odciskiem palca lub rozpoznawaniem twarzy.

Upewnij się, że Twoje urządzenia mają zainstalowane najnowsze aktualizacje systemu, programów i aplikacji. Regularne aktualizacje chronią przed lukami w zabezpieczeniach i nowymi zagrożeniami. 

Rysunek 2. Infografika: Korzyści wynikające z aktualizacji oprogramowania (dotyczy komputerów, smartfonów)
Źródło: Orange Polska

Instaluj aplikacje wyłącznie z legalnych i zaufanych źródeł, takich jak oficjalne sklepy z aplikacjami, ponieważ minimalizuje to ryzyko pobrania złośliwego oprogramowania.

Rysunek 3. Infografika: Definicja Malware
Źródło: Orange Polska

Regularnie wykonuj kopie zapasowe swoich danych, zarówno na komputerze, jak i na telefonie. W przypadku utraty danych z powodu awarii technicznej, ataku cyberprzestępców lub zgubienia urządzenia będziesz mieć możliwość ich odzyskania. 

Bezpieczne hasła i weryfikacja dwuetapowa

W dzisiejszych czasach coraz więcej codziennych spraw załatwiamy przez internet – od kontaktów z rodziną, przez bankowość, aż po zakupy. Dlatego tak ważne jest, aby Twoje konta były odpowiednio zabezpieczone.  

Dobre hasło działa jak solidny zamek do Twojego domu – chroni przed niechcianymi gośćmi. Im dłuższe hasło, tym jest ono trudniejsze do złamania. Twórz hasła składające się z minimum 14 znaków.  

Aby łatwiej zapamiętać hasła, możesz tworzyć kilkuwyrazowe frazy, składające się z co najmniej 5 słów, np.:

Wlazl-Kostek-Na-Mostek-I-Stuka

Nie używaj dosłownego cytatu jako hasła, lecz jako inspirację do tworzenia własnych wersji. Dodaj znaki specjalne, cyfry lub zamień niektóre słowa na inne. Dzięki temu Twoje hasło stanie się trudniejsze do złamania!  

Unikaj haseł powiązanych z informacjami o Tobie lub Twoich bliskich jak: imię, nazwisko, data lub miejsce urodzenia, imię dziecka, wnuczka, pupila, powtórzenie frazy z loginu np.:

Stasiu2001

Mój Burek2022

Nie twórz haseł powtarzalnych, według schematów np.:

mojehaslo1

haslogrudzien2022

Unikaj haseł „wzorów”, sekwencji z klawiatury np.:

1q2w3e4r

6yhnmju7

Nie zapisuj haseł na karteczkach i nie przyklejaj ich na urządzeniu.

Jedna usługa = jedno hasło. To zwiększa bezpieczeństwo Twoich danych. Jeśli ktoś złamie Twoje hasło lub dojdzie do jego wycieku, cyberprzestępcy mogą spróbować użyć go w innych serwisach (np. poczta e-mail, serwisy społecznościowe). Dlatego ważne jest, aby do każdej usługi posiadać odrębne hasło.  

Unikaj przechowywania haseł w miejscach dostępnych dla innych.

Nigdy nie podawaj swoich haseł osobom trzecim.  

Jeśli masz podejrzenie, że Twoje hasło wyciekło, zmień je.

Ostrożnie korzystaj z obcych komputerów. Unikaj logowania się na nich do ważnych usług.  

Rysunek 4: Infografika: Jak utworzyć silne hasło?
Źródło: Orange Polska

Włącz weryfikację dwuetapową

Brzmi to skomplikowanie, ale w rzeczywistości jest bardzo proste. Weryfikacja dwuetapowa to dodatkowe zabezpieczenie podczas logowania, które chroni Twoje konta w internecie.  

Jak to działa? Aby się zalogować, oprócz wpisania hasła będziesz musiał podać także dodatkowy kod. Otrzymasz go za pośrednictwem SMS-a, wiadomości e-mail lub aplikacji w telefonie. Dodatkowym zabezpieczeniem mogą być także Twoje indywidualne cechy fizyczne m.in. odcisk Twojego palca, skan twarzy lub oka czyli tzw. biometria.  

Twoje hasło + Weryfikacja za pomocą kodu lub biometrii = Bezpieczne logowanie

Weryfikacja dwuetapowa jest szczególnie istotna przy logowaniu do serwisów zawierających ważne dane, m.in. poczta e-mail, konto bankowe czy media społecznościowe.  

Dzięki niej zwiększasz bezpieczeństwo swoich kont! 

Rozpoznawanie zagrożeń w komunikacji

W dzisiejszych czasach komunikacja elektroniczna stała się nieodłączną częścią naszego życia. Wymieniamy wiadomości e-mail, korzystamy z komunikatorów internetowych, dzwonimy do siebie. Niestety, ta powszechność niesie ze sobą pewne niebezpieczeństwa. Musimy być świadomi zagrożeń, aby umieć im przeciwdziałać.

Rysunek 5.  Liczba przestępstw związanych z nielegalną działalnością w internecie
Źródło: Poradnik dla seniorów „Halo! Tu cyberbezpieczny Senior”, NASK, 2024

Fałszywe wiadomości e-mail (phishing)

Phishing to jedna z najpopularniejszych metod wykorzystywanych przez cyberprzestępców do wyłudzania poufnych informacji. Przestępcy podszywają się pod zaufane instytucje, takie jak banki, urzędy czy firmy kurierskie, aby nakłonić Cię do kliknięcia w link lub pobrania załącznika.

Rysunek 6. Infografika: Definicja Phishingu
Źródło: Orange Polska

Oszustwa SMS-owe i telefoniczne

Oszuści mogą dzwonić do Ciebie, podszywając się pod pracownika banku, policjanta lub nawet członka rodziny. Mogą próbować wyłudzić od Ciebie pieniądze lub nakłonić Cię do podjęcia pewnych działań, np. zainstalowania oprogramowania.

Jak weryfikować nadawców i linki

Zawsze dokładnie sprawdzaj adres e-mail nadawcy. Upewnij się, że nazwa domeny zgadza się z oficjalną stroną instytucji. Nie klikaj w podejrzane linki, a jeśli to konieczne, najedź na link kursorem, aby zobaczyć jego pełny adres.  

Przykłady oszustw „na policjanta”, „na pracownika banku”, „na wnuczka”

Oszuści często wykorzystują podobne scenariusze, aby wzbudzić Twoje zaufanie i wyłudzić pieniądze. Podszywają się pod policjanta prowadzącego tajną akcję, pracownika banku informującego o podejrzanych transakcjach na Twoim koncie lub wnuczka, który pilnie potrzebuje gotówki. Pamiętaj, że policja nigdy nie prosi o przekazanie pieniędzy, a bank nigdy nie wymaga podania hasła przez telefon.

Bezpieczne zakupy online

W dzisiejszych czasach robienie zakupów przez internet stało się bardzo popularne. Nie musimy wychodzić z domu, stać w kolejkach, a często możemy znaleźć atrakcyjniejsze ceny niż w sklepach stacjonarnych. Niestety, zakupy online wiążą się również z pewnym ryzykiem.

Rysunek 7. Liczba incydentów zagrożeń związanych z najpopularniejszymi portalami zakupowymi w Polsce
Źródło: CERT Polska

Jak weryfikować sklepy internetowe

Zanim dokonasz zakupu w danym sklepie internetowym, sprawdź dokładnie jego adres. Upewnij się, że nie zawiera on błędów, literówek lub innych nieprawidłowości. Brak danych kontaktowych, takich jak adres e-mail, numer telefonu lub adres firmy, powinien wzbudzić Twoje podejrzenia. Zwróć uwagę na regulamin sklepu – powinien zawierać informacje dotyczące sposobów wysyłki i zwrotu towaru.  

Worrying signs – na co zwracać uwagę

Uważaj na zbyt atrakcyjne ceny i promocje, które wydają się zbyt dobre, aby być prawdziwe. Zwróć uwagę na metody płatności – brak popularnych opcji, takich jak BLIK, może być sygnałem ostrzegawczym. Przeczytaj opinie o sklepie, ale zachowaj krytycyzm, jeśli wszystkie są bardzo pozytywne i pochodzą z tego samego okresu.  

Bezpieczne metody płatności

Korzystaj z bezpiecznych metod płatności, takich jak BLIK, karty płatnicze lub płatność przy odbiorze, jeśli to możliwe. Upewnij się, że strona do której zostaniesz przekierowany w celu dokonania płatności jest prawdziwa i bezpieczna.  

Co zrobić, gdy padliśmy ofiarą oszustwa

Jeśli zorientujesz się, że zrobiłeś zakupy w fałszywym sklepie, natychmiast skontaktuj się ze swoim bankiem. Zgłoś oszustwo na policję i na stronie CERT.pl.

Ochrona przed oszustwami inwestycyjnymi

Oszustwa inwestycyjne to działania i praktyki mające na celu wyłudzenie pieniędzy, zwłaszcza od niedoświadczonych na rynku inwestycyjnym użytkowników internetu.  

Przestępcy przy użyciu metod socjotechnicznych starają się nakłonić do inwestowania np. w kryptowaluty, nieruchomości, surowce, akcje, udziały, papiery wartościowe.  

Zachęta do takich inwestycji jest opatrzona wiarygodną historyjką i przedstawiana jako bezpieczna lokata, która gwarantuje wysokie zyski.  Wystarczy uzupełnić formularz, wpłacić pieniądze na wskazaną platformę lub fundusz inwestycyjny.  

Pamiętaj!

Każde działanie dotyczące inwestowania wiąże się z ryzykiem. Zanim podejmiesz jakąkolwiek decyzję, zawsze sprawdź, komu powierzasz swoje pieniądze!  

Jak rozpoznać fałszywą inwestycję?

Przed podjęciem decyzji dotyczącej inwestycji, zweryfikuj bardzo dokładnie:

• Wiarygodność profilu, na którym znajduje się reklama. Poniżej przykład fałszywej reklamy wraz z wyjaśnieniem, na co zwracać uwagę.  
• Autentyczność strony, na którą nastąpiło przekierowanie. Zwróć uwagę na prawidłowy adres strony, nie sugeruj się tym, że są na niej znane logotypy – mogą być użyte bezprawnie.  
• Dane rejestrowe firmy, która ma pośredniczyć w inwestycjach. Czy na stronie są dostępne takie dane jak: adres firmy, NIP oraz dane kontaktowe tj. mail, telefon?  
• Historię firmy. Posiadając numer NIP możesz zweryfikować historię firmy w Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej (CEDIG) lub w Krajowym Rejestrze Sądowym (KRS).  
• Rejestr autoryzowanych doradców inwestycyjnych, prowadzony przez Komisję Nadzoru Finansowego. Upewnij się, że osoba, z którą rozmawiasz o inwestycjach, jest wpisana do tego rejestru. To daje pewność, że ma odpowiednie kwalifikacje i uprawnienia do udzielania porad inwestycyjnych w Polsce.  
• Listę podmiotów objętych nadzorem Komisji Nadzoru Finansowego (KNF). To oficjalny spis firm i instytucji finansowych działających w Polsce, które podlegają regularnej kontroli KNF. Daje to pewność, że przestrzegają prawa i działają zgodnie z wysokimi standardami, dbając o interesy swoich klientów.  

Jeśli podejrzewasz, że padłeś ofiarą oszustwa inwestycyjnego, zbierz wszystkie dane kontaktowe oszustów (czas zdarzenia, numery telefonów, e-maile, numery rachunków, dane odbiorców, adresy portfeli kryptowalutowych) i jak najszybciej zawiadom policję lub prokuraturę oraz swój bank. 

Rysunek 8. Przykładowa strona internetowa – oszustwo inwestycyjne
Źródło: CERT Polska

Bezpieczne korzystanie z mediów społecznościowych

Media społecznościowe są dla wielu internautów główną aktywnością online. Dzięki nim nawiązujemy i podtrzymujemy relacje, docieramy do informacji, dzielimy się swoimi opiniami lub wydarzeniami z życia.  

Media społecznościowe (ang. social media, SM) to środki przekazu wykorzystujące technologie internetowe i mobilne, które pozwalają na komunikację na dowolną skalę. W odróżnieniu od tradycyjnych mediów (np. telewizji czy radia) social media nie tylko umożliwiają odbiór wiadomości, ale też dwukierunkową komunikację, np. w komentarzach. Dzięki nim nie musimy więc być już tylko biernymi odbiorcami, ale możemy też reagować na to, co publikują inni, oraz sami tworzyć przekazy.  

Istnieje wiele rodzajów mediów społecznościowych, a tych jak łatwo się domyślić, ciągle przybywa! Pamiętaj jednak, że choć bardzo przyjemnie spędza się z nimi czas, to ich nadmierne użytkowanie może wiązać się z zagrożeniami, takimi jak: FOMO i nadużywanie nowych technologii, dezinformacja, przejęcie profilu czy kradzież tożsamości. 

Co robić w przypadku cyberataku

Cyberataki mogą przybierać różne formy i mieć różne skutki. Warto wiedzieć, jak reagować w takich sytuacjach, aby zminimalizować potencjalne szkody.

Natychmiastowe działania

Jeśli podejrzewasz, że padłeś ofiarą cyberataku, np. Twoje urządzenie działa podejrzanie wolno, widzisz nieznane Ci programy lub pliki albo otrzymałeś podejrzaną wiadomość, odłącz urządzenie od sieci.

Gdzie zgłaszać incydenty

Incydenty związane z cyberbezpieczeństwem możesz zgłaszać do CERT Polska. W przypadku nielegalnych treści w Internecie, szczególnie związanych z seksualnym wykorzystywaniem dzieci, skontaktuj się z Dyżurnet.pl.  

Jak zastrzec PESEL

Warto zastrzec swój numer PESEL, aby uniemożliwić cyberprzestępcom wykorzystanie go do nieautoryzowanych działań, takich jak np. zaciąganie pożyczek. Zastrzeżenie PESEL-u jest bezpłatne i można to zrobić online lub w dowolnym urzędzie.  

Rysunek 9. Infografika: Statystyki dot. wyłudzeń w Internecie w Polsce
Źródło: Orange Polska

Kiedy kontaktować się z bankiem

W przypadku podejrzenia kradzieży środków z konta bankowego lub nieautoryzowanych transakcji, niezwłocznie skontaktuj się ze swoim bankiem. 

Przydatne narzędzia i źródła wiedzy

W trosce o bezpieczeństwo w cyberprzestrzeni warto korzystać z dostępnych narzędzi i poszerzać swoją wiedzę w tym zakresie. Poniżej znajdziesz listę rekomendowanych stron i inicjatyw, które pomogą Ci w zdobywaniu wiedzy na temat cyberbezpieczeństwa.

Aplikacje zwiększające bezpieczeństwo

• mOchrona – aplikacja ochrony rodzicielskiej stworzona w ramach Ogólnopolskiej Sieci Edukacyjnej (OSE).  
• mLegitymacja – legitymacja szkolna dostępna w smartfonie, będąca częścią aplikacji mObywatel.  

Rekomendowane strony do pogłębiania wiedzy

• CERT Polska (cert.pl) – zespół reagowania na incydenty komputerowe, działający w strukturach NASK.  
• Dyżurnet.pl – zespół ekspertów NASK, kontaktowy punkt do zgłaszania nielegalnych treści w internecie.
• OSE IT Szkoła (it-szkola.edu.pl) – platforma e-learningowa, na której znajdziesz kursy, scenariusze zajęć, publikacje ekspertów i infografiki.  
• Strona kampanii Europejski Miesiąc Cyberbezpieczeństwa (bezpiecznymiesiac.pl).  

Kampanie edukacyjne

• Dzień Bezpiecznego Internetu – inicjatywa, której celem jest propagowanie działań na rzecz bezpiecznego dostępu dzieci i młodzieży do sieci. Organizowana jest od 2004 roku z inicjatywy Komisji Europejskiej.  
• Europejski Miesiąc Cyberbezpieczeństwa (ECSM) – inicjatywa organizowana przez Europejską Agencję ds. Cyberbezpieczeństwa (ENISA) oraz Komisję Europejską. Jej celem jest popularyzacja wiedzy i wymiana dobrych praktyk w obszarze cyberbezpieczeństwa.

Podsumowanie i checklisty

W niniejszym artykule omówiliśmy najważniejsze zagadnienia związane z cyberbezpieczeństwem. Pamiętaj, że w cyfrowym świecie, podobnie jak w rzeczywistym, możesz spotkać się z różnymi zagrożeniami. Świadomość tych zagrożeń i umiejętność im przeciwdziałania to klucz do bezpiecznego korzystania z technologii cyfrowych.

Rysunek 10. Infografika: Statystyki świadomości użytkowników dot. zagrożeń w polskim Internecie.
Źródło: Orange Polska

Checklisty

Lista najważniejszych zasad bezpieczeństwa:

• Chroń swoje hasła – twórz silne i unikalne hasła, nie udostępniaj ich nikomu.
• Aktualizuj oprogramowanie – regularnie instaluj aktualizacje systemu operacyjnego, przeglądarek i aplikacji.
• Bądź ostrożny w sieci – nie klikaj w podejrzane linki, nie otwieraj załączników od nieznanych nadawców.
• Korzystaj z zaufanych źródeł – pobieraj aplikacje tylko z oficjalnych sklepów.
• Chroń swoje dane – nie udostępniaj w sieci więcej informacji, niż jest to konieczne.
• Bądź sceptyczny wobec podejrzanych ofert – nie daj się nabrać na zbyt atrakcyjne promocje i obietnice szybkich zysków.
• Zabezpiecz swoje urządzenia – zainstaluj oprogramowanie antywirusowe i korzystaj z zapory sieciowej.
• Włącz weryfikację dwuetapową – dodatkowa ochrona Twoich kont w internecie.
• Zgłaszaj incydenty – jeśli podejrzewasz, że padłeś ofiarą cyberprzestępstwa, zgłoś to odpowiednim organom.

Codzienna checklista cyberbezpieczeństwa:

• Sprawdź, czy Twoje urządzenia są zaktualizowane.
• Upewnij się, że masz włączoną blokadę ekranu.
• Zastanów się dwa razy, zanim klikniesz w link lub pobierzesz załącznik.
• Zweryfikuj nadawcę wiadomości, która wzbudza Twoje podejrzenia.
• Nie udostępniaj w sieci swoich haseł i innych poufnych informacji.
• Wyloguj się z kont, z których już nie korzystasz.

Pamiętaj, bezpieczeństwo w sieci to proces ciągłego uczenia się i dostosowywania do nowych zagrożeń. Bądź na bieżąco z informacjami o cyberbezpieczeństwie i dziel się wiedzą z bliskimi.

Rysunek 11. Infografika: Statystyki świadomości użytkowników dot. zagrożeń w Internecie (Polska)
Źródło: Orange Polska

Bibliografia

• Poradnik “ABC cyberbezpieczeństwa”, https://www.gov.pl/web/baza-wiedzy/abc-cyberbezpieczenstwa—nowy-poradnik-przygotowany-przez-nask-pib , NASK
• Poradnik “Poradnik Halo Tu cyberbezpieczny Senior”, NASK https://nask.pl/magazyn/poradnik-halo-tu-cyberbezpieczny-senior-podaruj-bliskim-wiedze-i-spokoj-na-swiatowy-dnia-seniora/ 
• Raport CERT Orange Polska za rok 2023, https://cert.orange.pl/wp-content/uploads/2024/04/Raport_CERT_Orange_Polska_2023.pdf 
• Raport “Jak bezpiecznie kupować w internecie?”, https://cert.pl/uploads/docs/CERT_poradnik_zakupowy.pdf , CERT Polska
• Co to jest phishing i jak się przed nim bronić?, https://www.orange.pl/poradnik/co-to-jest-phishing-i-jak-sie-przed-nim-bronic/ 
• Kradzież danych osobowych w internecie – jak się przed tym uchronić?, https://www.orange.pl/poradnik/kradziez-danych-osobowych-w-internecie-jak-uchronic-siebie-i-dziecko/ 
• Bezpieczny internet na smartfonie – 5 podstawowych zasad, https://www.orange.pl/poradnik/bezpieczny-internet-na-smartfonie-6-podstawowych-zasad/ 
• Cyberprzestępczość, czyli jak poruszać się w sieci pełnej niebezpieczeństw, https://www.orange.pl/poradnik/cyberprzestepczosc-czyli-jak-poruszac-sie-w-sieci-pelnej-niebezpieczenstw/ 
• Bezpieczne zakupy w internecie – na co uważać?, https://www.orange.pl/poradnik/bezpieczne-zakupy-w-internecie-na-co-uwazac/ 
• Usługa „Bezpiecznie w sieci” aplikacji mObywatel, https://info.mobywatel.gov.pl/uslugi/bezpiecznie-w-sieci 

Autor: informatyk z blisko 30-letnim doświadczeniem w projektach badawczych, gdzie technologia spotyka się z realnymi potrzebami człowieka. Umiarkowany entuzjasta i osoba o interdyscyplinarnych zainteresowaniach, potrafiąca przedstawiać złożone zagadnienia technologiczne w sposób wyważony i przystępny.