Artykuł powstał w ramach projektu  pt.: „Wydawnictwa dla Amazonek”,  który realizowany jest dzięki dofinansowaniu ze środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych

„Niechciane myśli i niekochane emocje w chorobie nowotworowej. Rozpoznawanie i zrozumienie.”

Autorka: Dr n. med. Marta Homa 

 

Rozpoznanie nowotworu i proces leczenia wywołują wielowymiarowe obciążenia, obejmujące sferę somatyczną jak i psychiczną pacjenta. Kliniczny przebieg choroby nowotworowej wiąże się z wieloma sytuacyjnymi stresorami, które wpływają na psychologiczne przystosowanie chorego. W psychoonkologii często mówi się o dystresie, definiowanym jako wieloczynnikowe, nieprzyjemne przeżycie emocjonalne o podłożu psychologicznym, społecznym i/lub duchowym, które może przybierać formy od naturalnego poczucia bezbronności po paraliżujące problemy takie jak depresja czy lęk. Integralną częścią tego doświadczenia są niechciane, natrętne myśli oraz niekochane, trudne emocje, które mogą pojawiać się na każdym etapie zmagania się z chorobą. 

Niechciane Myśli w Chorobie Nowotworowej.

Doświadczenie choroby nowotworowej uruchamia różnorodne mechanizmy psychologiczne, w tym powstawanie niechcianych i intruzyjnych myśli. Charakter i nasilenie tych treści zmieniają się w zależności od etapu, na jakim znajduje się pacjent – od podejrzenia choroby, przez moment diagnozy, aż po leczenie i okres remisji.

1. Etap podejrzenia choroby (przed postawieniem diagnozy)

W fazie podejrzenia choroby pacjenci często doświadczają nasilonego lęku związanego z niepewnością i oczekiwaniem na wyniki badań. Typowe myśli w tym okresie obejmują:

• Lękowe antycypacje: pojawiają się „czarne scenariusze”, w których pacjent wyobraża sobie najgorsze możliwe diagnozy oraz negatywne konsekwencje dla zdrowia i życia („To na pewno rak”, „Nie przeżyję tego”).
• Poczucie zagrożenia: pojawia się przekonanie, że „coś jest nie tak”, co może prowadzić do nadmiernej koncentracji na objawach somatycznych.
• Rumunacyjne myśli: pacjent obsesyjnie analizuje wszelkie symptomy i własne samopoczucie, często zniekształcając ocenę rzeczywistości pod wpływem lęku.
• Selektywna uwaga: w obliczu stresu następuje zawężenie pola uwagi na sygnały potencjalnego zagrożenia, np. interpretowanie drobnych objawów jako zwiastunów poważnej choroby.

2. Etap postawienia diagnozy

Moment potwierdzenia choroby to punkt zwrotny, który aktywuje nowe myśli i reakcje obronne:

• Zaprzeczenie i niedowierzanie: pacjenci mogą odrzucać diagnozę, kwestionować jej prawdziwość lub minimalizować powagę sytuacji („To musi być błąd”, „Pewnie się pomylili”).
• Mechanizmy obronne: brak emocjonalnej reakcji lub nadmierne racjonalizowanie mogą być sposobami radzenia sobie z pierwszym szokiem.
• Intruzje myślowe: pojawiają się natrętne, trudne do opanowania obrazy i myśli dotyczące choroby, śmierci oraz losu bliskich.
• Uświadomienie własnej śmiertelności: konfrontacja z diagnozą rodzi egzystencjalny lęk przed umieraniem i prowadzi do prób poszukiwania sensu („Co teraz będzie z moją rodziną?”, „Jak długo jeszcze pożyję?”).

3. Etap leczenia

W fazie leczenia (chirurgicznego, chemio- lub radioterapii) niechciane myśli często koncentrują się wokół procedur medycznych i możliwych skutków ubocznych:

• Lęk przed skutkami leczenia: obawy dotyczące bólu, skutków ubocznych, utraty włosów, wyniszczenia organizmu („Nie zniosę chemii”, „Zostanę kaleką”).
• Fiksacja na objawach somatycznych: nasilona koncentracja na fizycznych objawach i dolegliwościach, z tendencją do interpretowania ich w kategoriach pogarszania się stanu zdrowia (zespół lękowej koncentracji, kancerofobia).
• Katastrofizacja: wyolbrzymianie potencjalnych negatywnych scenariuszy („Będę cierpieć do końca życia”, „Leczenie mnie zabije”).
• Mitologia choroby: myśli oparte na społecznych mitach o raku, takich jak „rak to wyrok” lub „rak to kara”, co prowadzi do obniżenia nadziei i poczucia bezradności.

4. Etap remisji lub przewlekłej choroby (po leczeniu)

Po zakończeniu leczenia lub w fazie przewlekłego leczenia pojawiają się inne wzorce myślowe:

• Lęk przed nawrotem: powszechne zjawisko, porównywane do „miecza Damoklesa” – stałe poczucie zagrożenia i obawa przed powrotem choroby.
• Ruminacje retrospektywne: powracanie myślami do doświadczeń związanych z diagnozą, leczeniem i pobytem w szpitalu, co może nasilać objawy zespołu stresu pourazowego.
• Niepokój o przyszłość: myśli dotyczące ograniczeń fizycznych, utraty funkcji zawodowych, pogorszenia relacji społecznych i jakości życia.
• Selektywne postrzeganie rzeczywistości: skupienie się na negatywnych aspektach własnej sytuacji zdrowotnej i minimalizowanie pozytywnych informacji zwrotnych („Wszyscy myślą, że jestem już zdrowy, a ja wciąż się boję”).

W każdej z opisanych faz pacjenci mogą doświadczać zaburzeń koncentracji, uwagi i pamięci, co utrudnia im przyswajanie informacji oraz codzienne funkcjonowanie. Natrętne myśli i niepokoje wpływają negatywnie na proces podejmowania decyzji i mogą prowadzić do wycofania społecznego.

Niekochane emocje w chorobie nowotworowej

Choroba nowotworowa wiąże się z doświadczeniem wielu silnych i zmiennych emocji, z którymi pacjent zmaga się na różnych etapach swojego procesu terapeutycznego. Emocje te często postrzegane są jako „niekochane” lub „trudne”, zwłaszcza te, które wykraczają poza społecznie akceptowane reakcje, takie jak optymizm czy nadzieja. W rzeczywistości, uczucia takie jak lęk, gniew, smutek, poczucie winy czy bezradność bywają ignorowane, bagatelizowane lub tłumione zarówno przez pacjentów, jak i ich otoczenie. Mimo trudności w ich akceptacji, emocje te pełnią kluczową rolę w procesie adaptacji do choroby, wpływając na przebieg leczenia oraz zdolność pacjenta do radzenia sobie z wyzwaniami związanymi z chorobą.  Poniżej przedstawiamy najczęściej występujące „niekochane” emocje towarzyszące chorobie nowotworowej:

• Lęk i niepokój

Lęk jest jedną z najczęściej zgłaszanych emocji przez pacjentów onkologicznych i może przybierać różne formy, od lęku uogólnionego, obejmującego obawy o przyszłość, zdrowie, życie rodzinne i zawodowe, po lęk sytuacyjny związany z procedurami medycznymi, jak chemioterapia, radioterapia czy operacje. Często pojawia się również kancerofobia – nadmierne skupienie na obawach o nawroty choroby, oraz specyficzne fobie, takie jak klaustrofobia (np. lęk przed przebywaniem w pracowniach diagnostycznych).

Lęk jest naturalną reakcją na zagrożenie, jednak w przypadku choroby nowotworowej może nasilać się w miarę postępu leczenia, szczególnie w okresach oczekiwania na wyniki badań. Tłumienie lęku często prowadzi do pogłębiania się stresu, a w efekcie może przyczynić się do wystąpienia depresji czy zaburzeń lękowych.

• Smutek i przygnębienie

Smutek związany z chorobą nowotworową wynika z utraty zdrowia, sprawności, niezależności, a także z utraty ról społecznych. Jest to emocja naturalna, ale w obliczu intensywnego leczenia, jak chemioterapia czy operacje, może przejść w stan depresyjny. Zjawisko to bywa szczególnie intensywne po operacjach, które zmieniają wygląd ciała pacjenta, takich jak mastektomia.

W tym kontekście warto przyjrzeć się zjawisku „żałoby po zdrowym ja” (self-loss), które odnosi się do żalu po utracie dotychczasowego sposobu postrzegania siebie i stylu życia. Pacjenci często odczuwają żal za utraconym zdrowiem, niezależnością czy możliwością pełnienia ról społecznych, co w efekcie może prowadzić do poczucia przygnębienia i smutku. W przeżywaniu tego żalu pacjenci muszą zmierzyć się z koniecznością zmiany swojego sposobu postrzegania siebie w obliczu choroby. To zjawisko jest niezbędnym etapem procesu adaptacyjnego, choć często bywa trudne do zaakceptowania.

• Gniew i drażliwość

Gniew to emocja, która może pojawić się w odpowiedzi na poczucie utraty kontroli nad własnym życiem i ciałem. Może być skierowany zarówno na siebie (np. za wcześniejsze zaniedbania zdrowotne), jak i na innych, w tym na personel medyczny, bliskich lub los. Często gniew przybiera formę tłumionego napięcia, przeniesionej agresji lub wybuchów drażliwości i złości.

Gniew jest często odpowiedzią na poczucie bezsilności i frustracji, wynikających z nieprzewidywalności choroby oraz trudnych doświadczeń związanych z leczeniem. Choć społeczne normy często nie akceptują gniewu, jest to naturalna emocja, która umożliwia pacjentowi rozładowanie napięcia i wyrażenie trudnych uczuć. 

• Poczucie winy i krzywdy

Poczucie winy to kolejna „niekochana” emocja w chorobie nowotworowej. Pacjenci często obwiniają się za rozwój choroby, zwłaszcza jeśli istnieją znane czynniki ryzyka, takie jak palenie tytoniu czy niewłaściwa dieta. Dodatkowo, pojawia się poczucie krzywdy, czyli pytanie „dlaczego to mnie spotkało?”. Takie poczucie może prowadzić do zazdrości wobec osób zdrowych i obniżenia samooceny.

Poczucie winy i krzywdy jest emocjonalnym ciężarem, który może znacząco wpłynąć na samopoczucie pacjenta i pogłębić depresję. Tłumienie tych emocji może powodować zamknięcie się w sobie i brak otwartości na wsparcie z zewnątrz. Zrozumienie tych emocji i ich akceptacja jest ważnym krokiem w procesie adaptacji pacjenta do choroby.

• Bezradność i beznadziejność

Bezradność i beznadziejność są emocjami szczególnie nasilającymi się w zaawansowanych stadiach choroby lub w przypadku nawrotu nowotworu. Pacjenci mogą tracić wiarę w skuteczność leczenia i w proces zdrowienia, co prowadzi do poczucia „wyuczonej bezradności”. W wyniku tego pacjent może zaprzestać współpracy z lekarzami i zaprzestać przestrzegania zaleceń terapeutycznych, co pogarsza jego stan zdrowia.

Bezradność i beznadziejność są niezwykle trudnymi emocjami do zaakceptowania, jednak są częścią procesu adaptacyjnego w obliczu poważnej choroby. Pomoc w ich przepracowywaniu jest istotna w kontekście poprawy jakości życia pacjentów.

 

Otwarte wyrażanie emocji, w tym szczególnie tych uznawanych za „niekochane”, ma kluczowe znaczenie w procesie adaptacyjnym pacjentów onkologicznych. Umożliwia im lepsze zrozumienie i przetworzenie trudnych doświadczeń, co w efekcie prowadzi do zmniejszenia dystresu emocjonalnego oraz wspiera ich w wymagającym procesie leczenia. Badania wykazują, że tłumienie emocji takich jak lęk, gniew czy smutek nasila objawy depresyjne i lękowe, a także prowadzi do ogólnego pogorszenia jakości życia pacjentów. W obliczu choroby nowotworowej uznanie i wyrażenie tych emocji, zamiast ich tłumienia, sprzyja skuteczniejszej adaptacji, poprawiając zdolność pacjentów do radzenia sobie z wyzwaniami związanymi z chorobą i leczeniem. Ponadto, otwartość w wyrażaniu emocji może przyczynić się do poprawy relacji z bliskimi oraz personelem medycznym, co w dalszej perspektywie wspiera lepsze przystosowanie się do zmieniającej się rzeczywistości zdrowotnej. 

 

Niechciane myśli i niekochane emocje są nieodłączną częścią doświadczenia choroby nowotworowej. Mogą znacząco wpływać na jakość życia pacjentów, ich zdolność do radzenia sobie z chorobą i leczenia oraz na ich relacje z bliskimi i personelem medycznym. Zrozumienie specyfiki tych zjawisk na poszczególnych etapach choroby, aktywne zachęcanie do wyrażania emocji oraz oferowanie wsparcia psychologicznego są kluczowe dla poprawy opieki nad pacjentami onkologicznymi. Interdyscyplinarne podejście, uwzględniające zarówno aspekty medyczne, jak i psychologiczne, jest niezbędne, aby pomóc pacjentom przejść przez trudny czas choroby nowotworowej z większym poczuciem kontroli i nadziei.

Bibliografia:

• Barraclough J. Rak i emocje. Warszawa: Wyd. Medyczne SANMEDICA.
• Bret A, Boyer BA, Paharia MI. Comprehensive Handbook of Clinical Health Psychology. Hoboken: John Wiley & Sons.
• Chojnacja-Szawłowska G. Psychologiczne aspekty przewlekłych chorób somatycznych. Warszawa: Vizja Press&IT.
• De Walden-Gałuszko K, Ciałkowska-Rysz A. Medycyna Paliatywna. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL.
• De Walden-Głuszko K. Psychoonkologia w praktyce klinicznej. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL.
• De Walden-Gałuszko K. U kresu. Opieka psychopaliatywna, czyli jak pomóc choremu, rodzinie i personelowi medycznemu środkami psychologicznymi. Gdańsk: Wydawnictwo medyczne MAKmed.
• Dormuller M., Dietzfelbinger H. „Psychoonkologia. Diagnostyka. Metody terapeutyczne”. Wrocław: Elsevier Urban & Partner.
• Forshaw M. Advanced Psychology Health Psychology. Oxford: Oxford University Press
• Krajnik M. Opowieści o raku. Gdańsk: Wydawnictwo Via Medica.
• Kowalska K, Podymniak E. Gdy nowotwór powraca. Poradnik dla osób z nawrotem choroby i ich bliskich. Warszawa: PRIMOPRO; 2016.
• Pająk, P., (red.). Siły, które pokonają raka. Psychologiczne terapie wspomagające w chorobie nowotworowej. Kielce: Wydawnictwo Charaktery.
• Pilecka B. Kryzys psychologiczny. Wybrane zagadnienia. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego
• Rogiewicz M. Praktyczny podręcznik psychoonkologii dorosłych. Kraków: Medycyna Praktyczna.

Inne: Poradniki Fundacji Tam i z Powrotem:  www.programedukacjionkologicznej.pl

Autorka: dr n. med. Marta Homa – absolwentka psychologii UAM w Poznaniu, podyplomowego studium z Psychoonkologii Klinicznej, kursu podstawowego Psychoterapii Systemowej Indywidualnej i Rodzin, studiów podyplomowych z neuropsychologii. Doktor nauk medycznych i nauk o zdrowiu w dyscyplinie nauki medyczne. W 2020 r. ukończyła specjalizację z psychologii klinicznej, specjalność: neuropsychologia. Doświadczenie zawodowe zdobywa w Wielkopolskim Centrum Onkologii oraz Wojskowym Instytucie Medycznym-Państwowym Instytucie Badawczym. Współpracuje z Poznańskim Towarzystwem „Amazonki”, Federacją Stowarzyszeń „Amazonki” oraz Fundacją Nie Widać Po Mnie. Wykładowca na UAM w Poznaniu, Uniwersytecie Medycznym w Poznaniu oraz Uniwersytecie SWPS. Aktywnie uczestniczy w licznych konferencjach i szkoleniach psychologicznych z zakresu psychologii klinicznej, neuropsychologii, psychoonkologii i interwencji kryzysowej. Członek Polskiego Towarzystwa Psychoonkologicznego.