Artykuł powstał w ramach projektu  pt.: „Wydawnictwa dla Amazonek”,  który realizowany jest dzięki dofinansowaniu ze środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych

„Wskazówki dietetyczne dla osób borykających się z najczęstszymi skutkami leczenia choroby nowotworowej.”

Autorka: dr inż. Natalia Idaszewska 

25 marca 2023 r.

W ostatnich latach liczba osób, które przeżyły leczenie onkologiczne, znacznie wzrosła. Wczesne wykrywanie raka i postęp w leczeniu poprawiły wskaźniki przeżywalności osób, u których zdiagnozowano chorobę nowotworową. Jednak samej chorobie jak i leczeniu towarzyszą skutki uboczne, które występują w trakcie leczenia jak i długo po jego zakończeniu, które utrudniają pacjentom funkcjonowanie, a nawet mogą stanowić zagrożenie dla ich życia. Oprócz zaleceń lekarskich, wsparcia farmakologicznego, ogromny wpływ na stan pacjentów ma dieta. Oto jakie najczęściej dolegliwości towarzyszą pacjentom onkologicznym i w jaki sposób można pomóc je zminimalizować za pomocą zmian w diecie.  

Zmęczenie

Uczucie zmęczenia i wyczerpania jest jednym z najczęstszych objawów choroby nowotworowej i jej leczenia. Jest to najczęściej deklarowany objaw związany z rozwojem i leczeniem choroby nowotworowej. Odczucie zmęczenia związane z chorobą nowotworową (CRF – cancer-related fatigue) definiuje się jest jako subiektywne, uporczywe odczucie zmęczenia, związane z rozwojem raka lub jego leczeniem i trwa dłużej lub jest bardziej nasilone, niż można by oczekiwać w wyniku aktualnej aktywności fizycznej pacjenta. Przy tym jest na tyle intensywne, że utrudnia normalne funkcjonowanie pacjenta. Tacy pacjenci skarżą się na mniejszą wydolność, potrzebę ciągłego odpoczynku, nawet po wykonaniu codziennych, niezbyt wyczerpujących czynności, spadek nastroju czy problemy ze snem. Uczucie zmęczenia deklaruje aż 40% pacjentów onkologicznych i nawet do 80–90% osób podczas radioterapii i/lub chemioterapii. Istnieje szereg powodów, wywołujących uczucie zmęczenia czy wyczerpania. Należą do nich m.in.: stany zapalne, zaburzenia metaboliczne, skutki uboczne przyjmowanych leków czy niedobory pokarmowe. 

Na co w szczególności powinien zwrócić uwagę pacjent, w trakcie lub po leczeniu onkologicznym, który boryka się z uczuciem przewlekłego zmęczenia? 

1. Należy ustalić (najlepiej wraz z dietetykiem) wartość energetyczną diety, podaż poszczególnych składników w tym m.in. podaż białka. Udział białka w diecie osób z chorobą nowotworową i przewlekłym zmęczeniem powinien wynosić 1,2–1,5 g/kg mc./d. Spożycie białka poniżej 1 g/kg mc./d może nasilać odczucie zmęczenia. Jednocześnie zwiększenie jego podaży poprawia samopoczucie pacjentów. Ponieważ dostarczanie takiej ilości białka wraz z dietą może okazać się dość trudne, należy rozważyć włączenie do diety doustnych suplementów pokarmowych, tzw diet przemysłowych czyli preparatów wysokoenergetycznych, wysokobiałkowych których oferta rynkowa jest coraz szersza i dopasowana do indywidualnych potrzeb pacjentów (np. dla cukrzyków, pacjentów z ranami, w czasie okołooperacyjnym). 
2. Należy włączyć do diety produkty, zawierające składniki o działaniu przeciwutleniającym i przeciwzapalnym i jednocześnie krwiotwórczym: owoce, warzywa, produkty pełnoziarniste, źródła kwasów omega-3 (nasiona lnu, oliwa z oliwek, orzechy, ryby). 
3. Należy ograniczyć spożycie nasyconych kwasów tłuszczowych (wędliny, mięso głównie czerwone, smalec, masło, sery, śmietana itp) a zwiększyć spożycie wielonienasyconych kwasów tłuszczowych pochodzących m.in. z roślin strączkowych, nasion, orzechów i tłustych ryb morskich.
4. Porada niedietetyczna lecz ogromnie ważna to wprowadzenie lekkiej aktywności fizycznej. Paradoksalnie to właśnie aktywność fizyczna pozwala zminimalizować uczucie zmęczenia. Oczywiście taka aktywność powinna być dopasowana do możliwości pacjenta. 
5. Przeprowadzone badania naukowe, dotyczące długoterminowego wpływu melatoniny na zmęczenie związane z rakiem piersi i jego leczeniem uzupełniającym, potwierdzają, że  stosowanie melatoniny nawet po zakończeniu terapii onkologicznej u kobiet z rakiem piersi zmniejszyło poziom zmęczenia związanego z chorobą i leczeniem. Melatonina jest neurohormonem, odpowiedzialnych za regulacje rytmu dobowego organizmu. To właśnie zaburzenia snu często towarzyszą uczuciu zmęczenia u pacjentów w trakcie i po leczeniu. Można rozważyć w takiej sytuacji dodatkową suplementację melatoniną. 

Neuropatia obwodowa 

Chemioterapia często wiąże się z wyniszczającymi skutkami ubocznymi, takimi jak neuropatia obwodowa (występuje ona nawet u 60–80% osób otrzymujących chemioterapię). Czuciowe objawy neuropatii w dłoniach i stopach są najczęstsze i obejmują mrowienie, ból, nadwrażliwość, drętwienie, swędzenie oraz uczucie gorąca lub zimna. Objawy ruchowe obejmują osłabienie mięśni, wyniszczenie lub skurcze, a także upośledzenie zdolności motorycznych. Nasilenie objawów neuropatii zwykle zmniejsza się po zaprzestaniu chemioterapii, ale może być również długotrwałe. Co robić aby ulżyć sobie w przypadku zaobserwowania u siebie objawów neuropatii? 

1. Zwiększyć aktywność fizyczną. Badania dotyczące niefarmakologicznych strategii samodzielnego leczenia neuropatii obwodowej potwierdzają, że aktywność fizyczna jest zaleceniem przynoszącym największe korzyści i poprawę  u osób z neuropatią. Należy więc rozważyć w miarę swoich możliwości zwiększenie udziału aktywności fizycznej w swoim życiu. 
2. Istnieją pewne doniesienia, że suplementacja kwasami omega-3 pomaga w zniesieniu dolegliwości związanych z neuropatią. Zatem w pierwszej kolejności należy zwiększyć spożycie produktów bogatych w omega-3 z ewentualną dodatkową suplementacją.  
3. Również istnieją doniesienia mówiące o rzadszym występowaniu neuropatii u osób suplementujących glutaminę. Stężenie glutaminy w normalnej diecie wynosi około 10 g/d, ale może być wyższe w diecie wysokobiałkowej. Konsumpcję odpowiedniej ilości glutaminy (10–20 g dziennie) można osiągnąć, stosując właśnie dietę wysokobiałkową, zatem podobnie jak przy uczuciu zmęczenia i tutaj można rozważyć wprowadzenie do diety preparatów wysokobiałkowych. 

Zaburzenia gospodarki lipidowej i węglowodanowej 

Leczenie onkologiczne takie jak chemioterapia, radioterapia czy hormonoterapia może powodować wystąpienie zarówno wczesnych jak późnych skutków ubocznych które zwiększają ryzyko rozwoju zaburzeń układu krążenia takich jak chociażby choroba niedokrwienna serca, kardiomiopatia, niewydolność serca, nadciśnienie tętnicze, arytmia czy zmiany miażdżycowe naczyń krwionośnych. Stosowane leczenie może skutkować zmianami w składzie ciała (zwiększenie zawartości tkanki tłuszczowej, zmniejszenie tkanki mięśniowej), insulinoopornością, cukrzycą, hiperlipidemią. Niestety takie zaburzenia mogą pojawić się również już po zakończonym leczeniu. Oprócz leczenia farmakologicznego, znaczenie ma również dieta. W dietoprofilaktyce zaburzeń lipidowych i chorób sercowo-naczyniowych zaleca się: 

1. zmniejszyć spożycie nasyconych kwasów tłuszczowych, w zwiększyć spożycie nienasyconych kwasów tłuszczowych, zatem należy zmniejszyć spożycie bogatych w tłuszcz produktów mlecznych, tłustych mięs i przetworzonych produktów mięsnych, przekąsek węglowodanowych, produktów gotowych do spożycia i wyrobów cukierniczych, a zwiększyć spożycie pestek, nasion, orzechów, olejów roślinnych, szczególnie bogatych w jednonienasycone kwasy tłuszczowe, takich jak oliwa i olej rzepakowy, oraz tłustych ryb morskich;
2. zmniejszyć spożycie fruktozy i sacharozy czyli ograniczyć cukier, miód oraz spożycie słodkich i słodzonych produktów (słodyczy, słodzonych produktów piekarniczych i mlecznych) oraz napojów, w tym napojów i soków owocowych;
3. zwiększyć spożycie błonnika pokarmowego (owoce jagodowe, jabłka, owoce cytrusowe, warzywa liściaste, dyniowate, ugotowane warzywa korzeniowe, przetwory jęczmienne i owsiane). Codziennie powinno się spożywać minimum 2-3 porcje warzyw (minimum 200 g) i 2-3 porcje owoców (minimum 200 g);
4. spożywać minimum 2 porcje pełnoziarnistych produktów zbożowych (o ile nie ma przeciwskazań albo zaleceń do stosowania diety lekkostrawnej). W przypadku potrzeby stosowania diety lekkostrawnej można spożywać rozgotowane produkty owsiane lub jęczmienne oraz pieczywo graham lub bogate w białko pieczywo niskowęglowodanowe, o niskim indeksie glikemicznym (unikając pieczywa na zakwasie);
5. zdecydowanie zrezygnować z alkoholu;
6. ograniczyć spożywanie kawy a jeśli ma być spożywana to najlepiej kawa gotowana np. grecka czy turecka (istnieją pewne doniesienia że spożycie 3-4 filiżanek kawy dziennie może mieć działanie kardioprotekcyjne);
7. stosowanie zasad diety śródziemnomorskiej (opisanych w artykule pt. „Dieta śródziemnomorska w prewencji chorób nowotworowych).

Niedokrwistość 

Z niedokrwistością mamy do czynienia, gdy dochodzi do obniżenia stężenia hemoglobiny, wartości hematokrytu i liczby czerwonych ciałek krwi poniżej wartości prawidłowych dla wieku i płci. Szacuje się, że niedokrwistość występuje u ponad 30% pacjentów onkologicznych. Jej częstość wzrasta nawet do około 65% w trakcie leczenia przeciwnowotworowego. Wystąpienie niedokrwistości w trakcie trwania choroby nowotworowej ma wpływ na jej progresję, skuteczność leczenia, jakość życia i długość okresu przeżycia pacjentów. Niedokrwistość wymaga leczenia farmakologicznego, jednak nie bez znaczenia jest rola diety. W przypadku pojawienia się tego problemu należy: 

1. w niedokrwistości z niedoboru żelaza, dostarczać odpowiednią ilości tego pierwiastka, jak i wszystkich innych składników odżywczych, mających znaczenie w erytropoezie (folianów, witaminy B12 i witaminy B6). Tutaj należy pamiętać, że żelazo występuje w dwóch formach: żelaza hemowego (pochodzącego z produktów pochodzenia zwierzęcego) i żelaza niehemowego (z produktów pochodzenia roślinnego) przy czym wchłanianie żelaza z produktów mięsnych wynosi około 20%, a z produktów roślinnych jest znacznie mniejsze i wynosi ok 1-5%. Produkty pochodzenia zwierzęcego, zawierające znaczne ilości żelaza to m.in.,: wątroba wieprzowa i wołowa, żółtko jaja, ozory wieprzowe, salceson czarny, cielęcina, wołowina, wieprzowina, kiełbasa myśliwska suszona, szynka wołowa, kaczka, kabanosy, pikling, skrzydełka kurczaka, podudzie indyka. Produkty pochodzenia roślinnego, zawierające znaczne ilości żelaza to z kolei np: zarodki pszenne, natka pietruszki, boćwina, soja, fasola biała, groch, orzechy pistacjowe, pestki dyni, słonecznik, orzechy arachidowe, migdały, kasza jaglana, płatki pszenne, płatki jęczmienne, muesli, kasza gryczana, chleb żytni razowy; 
2. ograniczyć te produkty, które zmniejszają wchłanianie żelaza. Są to np.: fosforany (występują głównie w produktach wysoko przetworzonych), fityniany (występują w kaszach, orzechach, grochu i innych warzywach strączkowych), taniny (występują w herbacie, kakao), szczawiany (występują w kakao, tofu, orzechach, rabarbarze, botwinie, szpinaku, szczawiu, burakach, porze, jeżynach, jagodach, czerwonej porzeczce, winogronach). Przy okazji najlepiej unikać łączenia produktów obfitujących w żelazo z produktami zawierającymi polifenole (herbata, kawa, wino czerwone), wapń (produkty mleczne) czy błonnik. Nie jest to łatwe, gdyż większość z wymienionych produktów jest też potrzebna i zalecana. Warto w takiej sytuacji skorzystać z pomocy dietetyka, który zaproponuje jadłospis, w którym dominować będą produkty wskazane, a te których działanie może być niekorzystne, będą w diecie występować w ograniczonych ilościach; 
3. w przypadku niedokrwistości megaloblastycznej, związanej z niedoborem witaminy B12, nie zapominajmy że dostarczana jest ona z produktami pochodzenia zwierzęcego zatem niech w diecie pojawią się takie produkty jak: wątroba, żółto jaja, sery, śledzie ale też grzyby shiitake i algi morskie mogą zawierać tę witaminę. Również w wyniku fermentacji bakteryjnej produkty pochodzenia roślinnego, np. kiszona kapusta, mogą zawierać niewielkie ilości witaminy B12; 
4. zwiększyć podaż produktów zawierających foliany, których braki również przyczyniają się do powstania niedokrwistości. Produkty spożywcze zawierające znaczne ilości folianów to: pietruszka, nasiona suche fasoli i soi, szpinak, ziarno żyta i pszenicy, otręby i zarodki pszenne, migdały, nasiona sezamu, orzechy arachidowe, pieczywo z ziarnami pszenicy, mango, kiwi, papaja, awokado oraz pochodzenia zwierzęcego czyli żółtko jaja, ser brie, ser camembert, podroby, tuńczyk, łosoś, pasztetowa, pasztet, kiszka krwista.

Biegunki 

Biegunka jest jednym z częstych powikłań leczenia onkologicznego. W onkologii za biegunkę uznaje się trwające 5–14 dni zwiększenie ilości wypróżnień do minimum ponad trzech na dobę nieuformowanych stolców o objętości ponad 300 ml. Biegunka jest wynikiem zaburzenia mechanizmów transportu płynów i elektrolitów w jelicie. W przypadku występowania biegunek zaleca się: 

1. wprowadzenie do diety płynów o działaniu zapierającym, będących źródłem elektrolitów i garbników: czarna herbata, napar z czarnych suszonych jagód, niegazowana woda mineralna, kakao na wodzie, buliony warzywne, sok pomidorowy z dodatkiem soli;
2. zwiększenie spożycia produktów zapierających, takich jak biały ryż, płatki ryżowe, wafle ryżowe (z dodatkiem soli), ziemniaki, kaszka manna, czerstwe pieczywo pszenne i sucharki, produkty z mąki pszennej oczyszczonej, błyskawiczne płatki owsiane, gotowana marchewka, dynia, czarne jagody, niedojrzałe banany, mus jabłkowy lub pieczone jabłko, galaretki, kisiel, jaja na twardo,
3. zamianę mleka i fermentowanych produktów mlecznych na formy bezlaktozowe lub napoje i produkty roślinne (kokosowe, owsiane, migdałowe, ryżowe);
4. rezygnację ze spożywania produktów rozluźniających, takich jak: kawa, soki owocowe, suszone śliwki, niektóre naturalne słodziki (ksylitol, erytrol, stewia);
5. rezygnację ze spożywania produktów bogatych w błonnik, szczególnie surowych warzyw i owoców, pełnoziarnistych produktów zbożowych, produktów wzdymających (warzywa kapustne, cebulowe, nasiona roślin strączkowych, grzyby, czosnek) oraz ostrych przypraw.

Zaparcia

Zaparcia to częsty skutek uboczny leczenia onkologicznego. O zaparciach, mówimy jeśli występuje zbyt mała liczba wypróżnień (około 2 razy na tydzień), a także trudności w oddawaniu stolca z koniecznością nadmiernego parcia oraz towarzyszącym uczuciem niepełnego wypróżnienia. Zaparcia są skutkiem spowolnienia perystaltyki jelita grubego, co powoduje hamowanie pasażu treści kałowej i nadmierną resorpcję wody. W takiej sytuacji należy: 

1. spożywać od 2 do 2,5 litrów płynów na dobę (8 do 10 szklanek). Najlepiej pić wodę mineralną niegazowaną, bogatą w magnez. Można spożywać płyny o działaniu przeczyszczającym takich jak: ciepły kompot (np. ze śliwek), ciepłe soki owocowe, ciepłe herbaty ziołowe (np. z kopru włoskiego), sok z kiszonek. Można spożywać kawę, ponieważ ma działanie przeczyszczające ma kawa, lecz należy najpierw upewnić się, czy nie ma do tego przeciwwskazań. Jeśli preferuje się spożycie słodzonych napojów, zaleca się korzystanie z naturalnych słodzików, np. stewii, erytrolu, ksylitolu. Ten ostatni, który jest pozyskiwany z brzozy ma naturalne właściwości przeczyszczające;
2. zwiększyć spożycie produktów zawierających błonnik. Należą do nich przede wszystkim pełnoziarniste produkty zbożowe, otręby, kasze, np. jęczmienna lub jaglana, ryż brązowy, makaron razowy ugotowany al dente, surowe warzywa i owoce (ze skórką), suszone śliwki, buraki, fermentowane produkty mleczne oraz niewzdymające kiszonki, np. ogórków kiszonych czy soku z kiszonego buraka. 

Pamiętajmy, że są to ogólne wskazówki, które nie muszę mieć zastosowania w każdym przypadku. W wielu sytuacjach zrealizowanie powyższych punktów może być utrudnione lub niemożliwe na skutek występowania dodatkowych dolegliwości, problemów zdrowotnych lub zaawansowania choroby. Każdy pacjent powinien być objęty opieką dietetyka, który rozważy modyfikacje diety i dopasuje zalecenia żywieniowe indywidualnie. 

Literatura 

Dietetyka w chorobach nowotworowych. Red. Szawłowski, Andrzej; Gromadzka-Ostrowska, Joanna . : PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2022, 596 s. ISBN 978-83-01-22522-3, doi: https://doi.org/10.53271/2022.018

Sedighi Pashaki A, Sheida F, Moaddab Shoar L, Hashem T, Fazilat-Panah D, Nemati Motehaver A, Ghanbari Motlagh A, Nikzad S, Bakhtiari M, Tapak L, Keshtpour Amlashi Z, Javadinia SA, Keshtpour Amlashi Z. A Randomized, Controlled, Parallel-Group, Trial on the Long-term Effects of Melatonin on Fatigue Associated With Breast Cancer and Its Adjuvant Treatments. Integr Cancer Ther. 2023 Jan-Dec;22:15347354231168624. doi: 10.1177/15347354231168624. PMID: 37139718; PMCID: PMC10161337.

Crichton M, Yates PM, Agbejule OA, Spooner A, Chan RJ, Hart NH. Non-Pharmacological Self-Management Strategies for Chemotherapy-Induced Peripheral Neuropathy in People with Advanced Cancer: A Systematic Review and Meta-Analysis. Nutrients. 2022 Jun 9;14(12):2403. doi: 10.3390/nu14122403. PMID: 35745132; PMCID: PMC9228711.

Gong Y, Jiang X, Chen X, Chen S, Wen Y, Yuan X, Chen J, Peng J. Effectiveness of mHealth diet interventions in cancer survivors: A systematic review and meta-analysis of randomized controlled trials. Asia Pac J Oncol Nurs. 2023 Feb 14;10(3):100196. doi: 10.1016/j.apjon.2023.100196. PMID: 37124242; PMCID: PMC10140457.

Autorka: dr inż. Natalia Idaszewska – dr inż. Specjalistka w zakresie żywienia,  adiunkt Politechnika Poznańska; Wydział Inżynierii Lądowej i Transportu; Instytut Maszyn Roboczych i Pojazdów Samochodowych