Artykuł powstał w ramach projektu  pt.: „Wydawnictwa dla Amazonek”,  który realizowany jest dzięki dofinansowaniu z Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych

Wartość psychoterapii sprawdzana jest przez to, co może zrobić dla tych, którzy cierpią. Gdy pomoc nie jest już możliwa, należy zapewnić wygodę; tam, gdzie nie ma żadnego komfortu, każda psychoterapia jest bezużyteczna.

                                                                                                           (Elizabeth Lukas)

Dla osób, które przeszły leczenie onkologiczne, czas po jego zakończeniu jest czasem powolnego, naznaczonego częstymi kontrolami i niepewnością powrotu do chociażby namiastki normalności życia codziennego. Jest to okres, w którym ludzie z piętnem diagnozy raka odchodzą od zależności i ścisłego związania ze szpitalem leczącym do samodzielności i pozornej niezależności domowej (do samokontroli, badań kontrolnych). Rehabilitacja psychofizyczna tych osób jest procesem długofalowym mającym swe przyczyny w bliskich i odległych skutkach choroby i jej leczenia, bo właśnie w tym okresie może pojawić się wiele owych objawów, nie tylko fizycznych, ale też i konsekwencji natury psychologicznej, społecznej czy duchowej. Do skutków tych należą m.in.: efekt chemo brain (zaburzenia pamięci świeżej, deficyty uwagi); syndrom przewlekłego zmęczenia utrudniający codzienne funkcjonowanie i podejmowanie aktywności codziennej, zawodowej i społecznej; zaburzenia lękowe czy reakcja depresyjna wywołane obciążeniem długotrwałym stresem, odnajdowanie się w nowej pozachorobowej i pozaszpitalnej rzeczywistości naznaczonej okaleczeniem ciała, nabytą w wyniku leczenia niepełnosprawnością. Te zarysowane zaledwie konsekwencje choroby nowotworowej są często przyczyną pojawiania się u ozdrowieńców pytania: po co wyzdrowiałem/am? Stąd, aby to pytanie nie wybrzmiewało tak często jak dotychczas w zaciszu gabinetów warto pamiętać, że czas remisji, nie tylko czas zdrowienia i poddawania się leczeniu, jest czasem, gdzie pomoc specjalistyczna: psychoonkologiczna, psychologiczna, psychoterapeutyczna ma istotne znaczenie. Wielu pacjentów właśnie w tym momencie – w czasie długotrwałej remisji – zgłasza się po pomoc, czując się zmarnowanym dobrem, czując się niezrozumianymi i odrzuconymi przez środowisko zdrowych oczekujących od nich bycia, natychmiast na tu i teraz, odrodzonymi jak feniks z popiołów. Pomoc ta polega na przykład na ułatwieniu odreagowania emocji pozostałych po długotrwałym i trudnym procesie leczenia, budowania nadziei na odbudowanie zachwianego poczucia bezpieczeństwa, przerwanych więzi społecznych, obniżonego przez zmianę wyglądu czy utratę pracy poczucia własnej wartości. Również ma ona za zadanie – dzięki narzędziom terapeutycznym – zmotywować do trwania w dążeniu do zmiany
(np. dotychczasowego stylu życia) oraz  – dzięki terapii wspierającej – utrzymać i utrwalić osiągnięte efekty. Pomoc ta może przyjmować różne formy w zależności od oceny sytuacji przez profesjonalistę i/lub w zależności od diagnozowanych potrzeb i realnych oczekiwań ozdrowieńców (cancer survivors). Jeżeli pomoc ta skierowana jest na zmianę dotychczasowego psychospołecznego funkcjonowania, ma określony cel, do którego realizacji osoba wspomagana dąży możemy mówić o formie pomocy psychologicznej, jaką jest psychoterapia. Najlepszym czasem na rozpoczęcie psychoterapii przez osoby doświadczone przez leczenie onkologiczne jest czas, kiedy uporały się definitywnie z kryzysem choroby i mają chęć i siłę, aby zmienić to, co w ich życiu nie gra, a co uświadomiło im lub wzmocniło tę świadomość dzięki rozpoznaniu choroby przewlekłej (takie zdanie reprezentuje autor czytanego artykułu, choć wśród praktyków klinicystów występują, co do tego tematu, rozbieżności).

Psychoterapia polega na świadomych, ściśle zaplanowanych oddziaływaniach środkami psychologicznymi, skierowanych wobec osób oczekujących takiej formy pomocy, cierpiących z powodu zaburzeń emocjonalnych, psychicznych czy zaburzeń funkcjonowania psychospołecznego. Oddziaływania te – z obowiązującymi dla danego paradygmatu zasadami, formami, metodami – są rodzajem leczenia opartym na aktualnej wiedzy z zakresu psychopatologii. Leczenie to prowadzone jest przez psychoterapeutę, którym najczęściej jest psychiatra lub psycholog będący w trakcie przygotowania do uzyskania certyfikatu lub posiadający go, poddający swoją pracę ciągłej superwizji. Psychoterapia ma służyć przede wszystkim likwidacji lub redukcji symptomów wywołujących obiektywne i subiektywne cierpienie pacjenta, wprowadzenie zmian w postawie, sposobie myślenia, odczuwania, które to zmiany ułatwią człowiekowi readaptację do warunków otoczenia oraz i zoptymalizują poziom psychospołecznego funkcjonowania. Proces terapii oparty jest na zbudowanej w jego trakcie relacji pacjenta i psychoterapeuty. Taką relacje nazywa się związkiem/przymierzem terapeutycznym. Pacjent z pomocą psychoterapeuty ustala swój indywidualny główny cel terapii. Ważne by był on realny i możliwy do zrealizowania. Warto też pamiętać, że może być on modyfikowany czy zmieniany w zależności od potrzeb osoby, jej sytuacji czy postępów terapii. Jakie mogą być cele terapii? Na przykład: chcę poprawić relacje z ludźmi lub chcę pozbyć się lęku przed nawrotem choroby lub chcę nauczyć się dokonywania dobrych dla mnie wyborów. Każdorazowo, kiedy ustalanie celu następuje bądź, gdy następuje jego zmiana psychoterapeuta ustala z klientem kontrakt terapeutyczny. Zawiera on również, z wyjątkiem celu, sposobu jego osiągania, zasady realizowania psychoterapii. Zanim jednak obie strony umówią się na warunki współpracy musi nastąpić faza diagnostyczna, która poprzedza decyzję pacjenta, ale i psychoterapeuty o gotowości i możliwości podjęcia tej współpracy. W praktyce oznacza to, że psychoterapeuta zanim rozpocznie faktyczna psychoterapię umawia się z osobą szukającą pomocy na jedno do trzech spotkań konsultacyjnych mających na celu ocenę stanu psychicznego danej osoby (może wykonywać testy diagnostyczne), przygląda się jego problemom oraz sprawdza motywację do wprowadzenia zmian. Kierunek, tempo i rodzaj procesu terapeutycznego zależą od indywidualnych warunków osobniczych i środowiskowych klienta.

Psychoterapia może mieć formę pracy indywidualnej czy grupowej, ale też może być psychoterapią skierowaną do pary lub systemu (psychoterapia rodzinna). Praktykuje się – z wyjątkiem terapii indywidualnej – prowadzenie klientów przez psychoterapeutę i koterapeutę równocześnie.

Ze względu na warunki organizacyjne psychoterapia może być prowadzona w warunkach ambulatoryjnych (Poradnie Zdrowia Psychicznego lub inne poradnie, gabinety prywatne), szpitalnych: w oddziale całodobowym,  w oddziale dziennym czy w warunkach hostelu lub domów dziennego pobytu, ale również w leczeniu sanatoryjnym.

Częstym pytaniem dotyczącym psychoterapii jest pytanie o czas jej trwania. Otóż jest on uzależniony od jej celu, oczekiwań klienta oraz podejścia stosowanego przez terapeutę. Ale przede wszystkim można odpowiedzieć metaforycznie: im bardziej zniszczony jest cenny obraz, tym dłużej trwa jego renowacja, a kolokwialnie, że im głębszy problem, który przynosi klient, tym dłuższa praca przed nim i psychoterapeutą. Psychoterapię można podzielić według niektórych praktyków na krótkoterminową (trwającą od kilku do dwudziestu spotkań) oraz długoterminową – (od powyżej dwudziestu do stu dwudziestu spotkań). Spotkania odbywają się zwykle raz w tygodniu. Przeciętny proces terapeutyczny trwa od roku do dwóch lat. Jedna sesja terapii indywidualnej trwa od czterdziestu pięciu do sześćdziesięciu minut. Świadczenia zdrowotne, które powstały przy współpracy Ministerstwa Zdrowia i Opieki Społecznej wraz z Polskim Towarzystwem Psychologicznym (w lipcu tysiąc dziewięćset dziewięćdziesiątego dziewiątego roku), a którymi kieruje się Narodowy Fundusz Zdrowia, mają następujące ramy czasowe i ilościowe różnych rodzajów psychoterapii: psychoterapia indywidualna krótkoterminowa – do dwudziestu sesji (każda sesja sześćdziesiąt minut), długoterminowa – do stu dwudziestu minut sesji; psychoterapia grupowa (grupa do maksymalnie dwunastu osób): do czterdziestu sesji (każda sesja od sześćdziesięciu do dziewięćdziesięciu minut); psychoterapia rodzin: do dziesięciu sesji o częstotliwości spotkań jedno na trzy tygodnie (każda sesja od dziewięćdziesięciu do stu dwudziestu minut); psychoterapia małżeństw: do dziesięciu sesji (każda sesja od sześćdziesięciu do dziewięćdziesięciu  minut). Różni psychoterapeuci, jak widać, mogą kierować się różnymi normami, co do czasu trwania terapii i sesji. Czas ten jednak z pewnością uzależniony jest zarówno od uwarunkowań osobowych leżących po stronie klienta, jak też od form, podejść teoretycznych, przyjętej praktyki będących po stronie psychoterapeuty, ale też zakresu świadczeń w ramach ubezpieczeń zdrowotnych będących po stronie szeroko pojętego systemu opieki zdrowotnej.

Psychoterapia jest stosowana w leczeniu różnych zaburzeń, takich jak: zaburzenia adaptacyjne, zaburzenia odżywiania, zaburzenia psychosomatyczne, uzależnienia, zaburzenia lękowe, depresyjne, nerwice, zaburzenia osobowości, psychozy (jako metoda wspomagania farmakoterapii). Również techniki psychoterapeutyczne stosowane są wobec osób przeżywających kryzysy życiowe lub będących w ostrym stresie w wyniku nagłych wydarzeń. 

W obrębie psychoterapii istnieją szkoły reprezentujące różne podejścia teoretyczne i praktyczne: podejście psychodynamiczne, poznawcze, behawioralne, humanistyczno-egzystencjalne, systemowe. Tam gdzie istnieje wiele przyczyn choroby i wiele sposobów rozumienia człowieka tam też jest wiele sposobów pomagania i leczenia.

W wypadku pacjentów onkologicznych najczęściej wspominanymi metodami terapii są:

– logoterapia franklowska – terapia polegająca na umożliwieniu pacjentowi poznania i akceptacji siebie i swojego znaczenia jako części pewnej całości, w tym realnego świata, w którym musi on funkcjonować. 

– terapia simontonowska – terapia mająca na celu zwiększenie komfortu psychofizycznego chorego dzięki poprawie stanu psychicznego człowieka oraz jego jakości życia, wzmocnieniu zaangażowania pacjenta w proces leczenia, zwiększeniu jego wiary w skuteczność, nauczeniu umiejętności radzenia sobie z dolegliwościami bólowymi i innymi konsekwencjami choroby,

– Racjonalna Terapia Zachowania – metoda mająca nauczyć technik samopomocowych z wykorzystaniem psychoedukacji: szczególnie w zakresie emocji, wywoływanych przez myśli, wykorzystywaniem technik wyobrażeniowch, treningów relaksacyjnych,

ale też alternatywne formy takie jak: muzykoterapia, choreoterapia, terapia sztuką mogące być pomocnymi nie tylko w odbudowywaniu poczucia własnej wartości, tworzenia nowej tożsamości, lecz również, w charakterystycznym dla osób po kryzysie, poszukiwaniu sensu życia poprzez podejmowanie działań w obszarze szeroko pojętego rozwoju.

Jedną z form, która może mieć dla ozdrowieńców działanie terapeutyczne, a nie jest zdecydowanie formą terapii, jest niesienie wsparcia osobom, które są dopiero na początku leczenia onkologicznego. Wiele z wolontariuszek Amazonek ochotniczek mówi, że spłacają zaciągnięty u poprzedniego pokolenia wolontariuszek dług w postaci dobra otrzymanego w postaci nadziei na powrót do życia i bycia w pełni. Aby istnieć, trzeba uczestniczyć (Antoine Saint-Exupery). Więc, żeby wrócić do normalności, często się słyszy wypowiadane takie pragnienie, można zaangażować się w działania na rzecz innych. Wolontariat daje szansę wykorzystania własnych umiejętności i doświadczeń, ale także rozwinięcia zainteresowań, nabycia silnego poczucia wpływu na zmiany w funkcjonowaniu psychospołecznym drugiego człowieka dotkniętego kryzysem choroby.

Psychoterapia jest procesem niełatwym, ciężką pracą, można powiedzieć za Alice Miller: Żadna droga w życiu nie jest tak długa jak ta, która ma kogoś zaprowadzić do niego samego. Ale warto – jeśli czuje się utrzymującą potrzebę zmiany – podjąć mimo wszystko to wyzwanie, bo jak mówiła Virginia Satir: Życie nie toczy się tak, jak powinno, ale jest takie jak jest. Sposób w jaki sobie z tym radzisz, stanowi całą różnicę. Szczególnie w sytuacji osób będących ozdrowieńcami, czujących wzmocniony pęd do egzystencji, zatrzymywany przez cierpienia z powodu konsekwencji diagnozy i leczenia, psychoterapia, choć nie jest prostym rozwiązaniem, jest drogą, która prowadzi do życia, a potem cóż… życie jest najlepszą terapią.

Literatura i strony www:

„Psychologiczne metody pomocy chorym na raka piersi”

Dr n. med. Paweł Izdebski, Jerzy Tujakowski Instytut Psychologii Uniwersytet Kazimierza Wielkiego

D. Kubacka-Jasiecka, Wł. Łosiak, „Zmagając się z chorobą nowotworową”. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1999.

M. Dorfmuller, H. Dietzfelbinger „Psychoonkologia. Diagnostyka – Metody terapeutyczne”.Elsevier. Urban&Partner. Wrocław 2011.

J.Cz. Czabała „Czynniki leczące w psychoterapii”. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000.

Red. L. Grzesiuk „Psychoterapia. Szkoły, zjawiska, techniki specyficzne problemy”. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002.

J. P. Gustafson „Terapia długo- czy krótkoterminowa”. GWP, Gdańsk 2001.

G. Egan „Kompetentne pomaganie”. Zysk  i S-ka Wydawnictwo, Poznań 2002.

J. Rymaszewska, D. Dudek „Zaburzenia psychiczne w chorobach somatycznych. Praktyczne wskazówki diagnostyczne i terapeutyczne”. Via Medica, Gdańsk 2009.

Red. B. Bętkowska-Korpata, J. K. Gierowski „ Psychologia lekarska w leczeniu chorych somatycznie”. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2007.

TERAPIA SIMONTONOWSKA

Autor Katarzyna Cieślak – certyfikowany superwizor psychoonkologii PTPO, w 2019 r. zdobyła tytuł doktora nauk medycznych na Uniwersytecie Medycznym w Poznaniu, zatrudniona na stałe w Wielkopolskim Centrum Onkologii w Poznaniu oraz na Uniwersytecie Medycznym w Poznaniu, pracuje jako wykładowca, szkoląc przyszłych lekarzy i inny personel medyczny. Od 13 lat współpracuje z Poznańskim Towarzystwem „Amazonki” i Federacją Stowarzyszeń „Amazonki” wspierając osoby po leczeniu raka piersi oraz szkoląc Ochotniczki i liderki klubów Amazonek. Posiada szeroką wiedzę na temat specyfiki funkcjonowania kobiet z rakiem piersi oraz osób z innymi schorzeniami onkologicznymi.